Йўлдошев н.Қ., Болтабаев м. Р., Тошходжаев м. М

Бихевиоризм (ингл. «
хулқ
») – 
америка руҳшуносликсидаги йўналиш 
бўлиб, унда инсоннинг хулқи рағбатлантирувчи омилларга нисбатан 
физиологик реакциялар сифатида тушунилади. Ушбу назария ташкилий 
хулқнинг
имкониятларини ва унинг ўзгариш чегараларини, ходимлар 
хулқини бошқариш самарадорлигини таҳлил қилиш имконини берган ҳолда
ташкилий хулқнинг кўплаб шаклларини
таърифлайди. 
Ижтимоий ўргатиш
 
назарияси
бихевиористик ва когнитив 
концепцияларни уйғунлаштиради ва интеграциялайди ҳамда когнитив, 
бихевиористик ва ташқи 
омилларнинг ўзаро боғлиқлигини,
интерактив 
хусусиятини таъкидлайди. Мазкур 
назариянинг
таъкидлашича, тақлид 
қилиш, ўзини ўзи 
назорат қилиш ва шахснинг ўз самарадорлиги 
ўлчамини 
ҳисобга олиш асосида
ўргатиш мумкин. 
Ўз самарадорлик 
бу - шахс 
томонидан
ўзи
нинг
юзага келган муаммоларни уддалашга қанчалик 
қодирлиги идрок қилиниши ва 
шахс
нинг ўз имкониятларини амалга 
оширишга 
интилиши. 
Назария инсонлар вазиятни ва ташкилий хулқнинг у ёки 
бу 
модели
оқибатларини хаёлан 
моделлаштириб, ўзи учун энг ижобий 
ҳаракатлар тарзини ўзлаштирган ҳолда 
бошқалар мисолида муайян ташкилий 
хулқни танлашлари, ўрганишлари
мумкинлигини кўрсатиш орқали 
ташкилий 
хулқни белгилаб берувчи омиллар ҳақидаги тасаввурни кенгайтиради
.
Бихевиористик ва когнитив ёндашувлар 
инсон хулқини тушуниш, 
олдиндан айтиш ва назорат қилишга
муҳим ҳисса қўшди. Улар хулқни 
таҳлил 
қилиш ва бошқариш 
мумкинлигини кўрсатиб берди. 
Ижтимоий ўргатиш
назарияси
уларни бирлаштириб, 
ташкилий хулқ
назариясини
кенгайтирди
.

---

12 
Америкалик руҳшунос К.Р.Роджерс 
томонидан
таклиф этилган Мен – 
концепция маълум даражада роль ўйнади. Унинг моҳияти ҳар бир 
инсон
ўз 
ўзига хослиги, ўз “МЕН”и бетакрорлиги, ўзини ўтмишда, ҳозирда ва 
келажакда қандай кўришини англашидан иборат. 
Мен – концепцияси шахснинг атроф-муҳит билан ўзаро таъсири 
жараёнида 
шаклланади ва хулқнинг ўзини ўзи бошқаруви 
интеграл 
механизми 
ҳисобланади
. «Мен-сиймо»нинг
барқарорлиги инсон хулқи
нинг
мантиқийлиги ва барқарорлига
замин яратади. Инсон ўзининг моҳиятини 
тавсифловчи муайян 
хусусиятлар
тўпламини юзага келтиришга ва уни 
доимий равишда сақлаб туришга интилади
. Шунга мувофиқ равишда ўзининг 
атроф-муҳит билан 
муносабатларини ўрнатади, ўзини ўзи баҳолайди ва 
бошқа инсонларга баҳо беради. 
Инсон онгига ўз 
сиймосини ҳимоялаш руҳий
механизмлари 
сингдирилган бўлиб, улар шахснинг 
руҳий мувозанати ва руҳий 
“бадастирлиги”(комфорт)ни сақлаб туриш учун зарур
. Бироқ ушбу 
механизмлар шахс томонидан яратилган ички 
сиймога путур етказувчи 
танқидий фикрларни 
қабул қилишни
қийинлаштириши
, унинг тасаввурига 
мос келмайдиган объектив ахборотни тўсиб қўйиши, шу билан бирга, агар 
улар 
юзага келган «Мен-сиймо»га 
мос келса, нотўғри ва ҳатто ёлғон 
маълумотларни сўзсиз қабул қилиши мумкин
.
Россияда ташкилий хулқни тадқиқ этишга бағишланган дастлабки 
ишлар
1980-йилларнинг охирида меҳнат социологиясини ўрганиш доирасида 
пайдо 
бўлди 
(А.А.Дикарева, 
М.И.Мирская, 
1989, 
Н.И.Дряхлова, 
А.И.Кравченко, В.В.Шербина, 1993). Уларда асосий эътибор жамоада меҳнат 
муносабатларини 
барқарорлаштириш
, 
ташкилотнинг
профессионал 
тузилмасини ўзгартириш ва 
шахс
ривожланишининг ижтимоий жиҳатларига
қаратилди. 1990-йилларда
ташкилий хулқ
меҳнат фаолияти жараёнида 
шахснинг ўзига хос хусусиятлари шаклланиши ва намоён бўлишини тадқиқ 
этувчи иқтисодий
руҳшуносликнинг ўрганиш мавзусига айланди. Бундан 

---

13 
ташқари, 
ташкилий хулқ
жадал 
ривожланувчи
муҳитда 
бошқарув
объекти 
сифатида илмий билиш ва 
бошқарув
амалиётининг яна бир ёш соҳаси –