Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

H uquqiy norm alarning turlari. 
H u q u q i y n o r m a l a r n i u l a r
m a z m u n id a g i q o id a la r n in g x a r a k te rig a k o ' r a quyidagi tu rla rg a
a j r a t i s h m u m k i n : v a k o l a t b e r u v c h i , m a j b u r i y a t y u k l o v c h i ,
taqiqlovchi, imperativ (buyruq beruvchi) va dispozitiv (to'ldiruvchi).
V akolat beruvchi norm alar
— ru x sat m a z m u n id a g i n o r m a la r
b o'lib, nim alarni qilish m umkinligini belgilaydi.
M ajburiyat yu klo vch i norm alar
— n im alarni qilish zarurligini 
belgilovchi norm alar.
T a q iq lo v c h i n o rm a la r
— n i m a q ilis h m u m k i n e m a s lig in i 
belgilovchi norm alar.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Im p e ra tiv (b u y ru q beruvchi) n o r m a l a r d a q o id a q a t ’iy talab
shaklida aks ettirilib, un d a n biron-bir tarzda chetga chiqish m um kin 
emas (masalan, soliq qonunchiligi normalari).
Dispozitiv (to'ldiruvchi) n o rm alar m u n o s a b a t qatnashchilariga 
m a sa la n i m u sta q il t a r z d a ta rtib g a solish va tegishli x u lq -a tv o r 
variantini tanlash imkonini beradi. Basharti, bun d ay im koniyatdan 
foydalanilmasa, n orm a m unosabat ishtirokchilarining shartlashuvini 
to 'ld ir a d i (m asalan , iqtisodiy faoliyat ish tiro k ch ilarin in g shart- 
no m a v iy a lo q a la r in i ta r tib g a soluvchi n o r m a la r ) . 0 ‘zb e k isto n
Respublikasi Fuqarolik kodeksining q a to r m o d d alarid a dispozitiv 
n o rm a la r bo 'lib , ularda, o d atd a: «ag ar s h a r tn o m a d a b o sh q a c h a
holat n a z a rd a tutilm agan bo 'lsa» degan izoh mavjud.
Bajarilishi shart b o 'lg an yoki, aksincha, m a n etilgan xulq-atvor 
qoidalarini bayon qilishning to'laligi bo'yicha dispozitsiyalar oddiy, 
tavsiflovchi, blanket va havola etuvchi dispozitsiyalarga bo'linadi. 
Oddiy dispozitsiyada qilmish tavsiflab berilmaydi, balki barchaga 
m a ’lum term in (m asalan, « q a s d d a n o d a m o 'l d irish » term ini —
J K n in g 97-m oddasi) y o rd a m id a t a ’riflanadi. Tavsiflovchi dispo- 
zitsiya h uquqbuzarlik belgilarining to'liq bayonini o 'z ichiga oladi. 
M asalan, o 'g 'rilik o 'z g a la r mulkini yashirin ravishda talon-taroj 
qilishdir (JK ning 169-moddasi).
Blanket dispozitsiya h u q u q b u z a r lik n in g belgilarini an iq lash
uchun h u q u q n in g boshqa sohalari n orm alarida belgilangan maxsus 
q o id a la r g a h av o la qiladi. M a s a la n , J in o y a t k o d e k s id a tex n ik a 
xavfsizligi, s an o at sanitariyasi yoki m ehnatni m uhofaza qilishning 
boshqa qoidalarini buzganligi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan 
(JKning 257-moddasi). Bu qoidalarning m azm uni Jinoyat kodeksida 
emas, balki JK n in g m oddalarini q o 'lla sh d a m u ro ja a t qilish zarur 
b o 'lg an boshqa norm ativ hujjatlarda ochib beriladi. Havola etuvchi 
dispozitsiya deganda, huquqbuzarlik belgilariga ega bo'lm agan, balki 
o 's h a q o n u n n in g b o sh q a norm asiga yoki boshqa h uquqiy hujjatga 
havola etuvchi dispozitsiya tushuniladi.
Aniqlik darajasi bo'yicha sanksiyalarni m utlaq aniq, nisbiy aniq 
va m uqobil sanksiyalarga ajratish m umkin.
M u tla q aniq sanksiya h u q u q b u z a rg a nisbatan qo'llaniladigan 
jaz o n in g hajm ini aniq belgilaydi. M asalan , F u q a ro lik kodeksiga 
k o 'r a , davlat organlari yoki m a n s a b d o r shaxslarning n o q o n u n iy
h a r a k a t l a r i n a tija s id a f u q a r o g a y e tk a z ilg a n z a r a r t o 'la lig ic h a
qoplanishi shart.
Nisbiy aniq sanksiya h u q u q b u z a r g a n isb atan q o 'lla n ila d ig a n
j a z o n i n g eng k a m va eng k o ' p c h e g a ra sin i belgilaydi. J in o y a t
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h u q u q id a b u n d a y sanksiyalar k o 'p . M asalan, bosqinchilik jinoyati 
besh y ild a n y ig irm a y ilg ach a o z o d l i k d a n m a h r u m qilish bilan
jazolanadi (JK ning 164-moddasi).
M uqobil sanksiya sudga q o n u n d a ko'rsatilgan bir necha ja z o d a n
birini tayinlash im konini beradi. M asalan, firibgarlik, ag ar u o g 'ir 
o qibatlarga olib kelm agan bo 'lsa, eng k a m oylik ish haqining yuz 
b a ra v a rig ac h a m iq d o r d a ja r im a yoki bir yilgacha axloq tuzatish 
ishlari yoki olti o y g a c h a q a m o q bilan j a z o la n a d i ( J K n in g 168- 
moddasi).
K o 'p in c h a h u q u q n orm alari m uqobil va nisbiy aniq sanksiya- 
larning belgilarini o 'z id a m ujassam lashtiradi, y a ’ni bir necha jazo 
turlarini n a z a rd a tutadi. B unda ularning h a r biri uchun eng k o 'p va 
eng k a m chegara belgilanadi.