I MA VZU
DAVLAT VA HUQUQ ASOSLARI
l-§. Davlat tushunchasi va mohiyati
D av la t tu sh u n ch asin in g nim a ekanligini va uning m ohiyatini
t u s h u n ib yetish u c h u n a v v a l a m b o r j a m iy a t, fu q a ro lik ja m iy a ti
tushunchalarini bilib olish kerak bo'ladi. D em ak , jam iy at nima? Bu
k i s h i l a r m a j m u a s i b o 'l i b , u l a r m u a y y a n eh tiy o j va m u a y y a n
m anfaatlariga k o 'r a birlashishi natijasida vujudga keluvchi ijtimoiy
m u n o s a b a tla r mahsulidir. «Jam iyat insonsiz bo'lishi m u m k in emas.
In so n iy a t ja m iy a tn in g tuzilishida va uning rivojida asosiy rolni
o 'y n a y d i . J a m i y a t i n s o n l a r n i n g b ir -b irla ri b ila n j a m o a b o 'l i b
y a s h a s h g a tabiiy e h tiy o jla ri a s o s id a p a y d o b o 'l g a n » 3. J a m iy a t
birlashishga moyil b o 'lg a n
guruhlar, sinflar, q a tla m la rd a n iborat.
Oila, uru g ', qabila va millat kabi davlat jam iy atn in g eng m uhim
ta rk ib iy elem entidir. U j a m i y a t d a aso sa n , siyosiy fu n k siy alarn i
bajaradi. Jam iyat va davlat tushunchalari falsafiy kategoriya bo'lib,
u l a r a s lo b ir n a r s a e m a s . « J a m i y a t » t u s h u n c h a s i « d a v l a t »
tu shunchasiga q a r a g a n d a kengroqdir.
Jam iyatning yana bir ko'rinishi m avjud bo'lib, biz uni fuqarolik
ja m iy a ti deb ataymiz. F u q a r o lik ja m iy a ti — y u k sa k d a ra ja d a g i
h u q u q iy m a d a n iy a tg a ega b o 'l g a n f u q a r o la r d a n ib o ra t b o 'l g a n
jam iyatdir. F uqarolik jam iyati n a faq at davlatning kuchi bilan, balki
u n i n g a ’z o l a r i b o ' l m i s h f u q a r o l a r n i n g o ' z l a r i o r q a l i s a q l a b
tu rila d ig a n va q a t ’iy ta rtib q a r o r to p g a n ja m iy a td ir.
F u q a r o lik
jam iyatiga davlatning kuchli t a ’siri talab etilmaydi. D av lat b u n d a y
jam iyatning nazo ratid a bo'lishi kerak, chunki davlat — fuqarolik
jam iyatining «yollanma xizm atkori»4.
D a v l a t , h u q u q v a j a m i y a t m u a y y a n a l o q a d o r l i k d a d i r .
«Jam iyat» — nisbatan keng tushuncha. D av lat uning ichida m avjud
b o 'la d i. D a v la t h u q u q n i keltirib c h iq a r a d i, a m m o h u q u q h a m
dav latn i sh ak llan tirad i va y o 'n a ltira d i. J a m iy a t d av la t va h u q u q
1 M u a llifla r ja m o a s i. D a v la t va h u q u q n azariy asi. D arslik . T D Y U I, 2000, 49-b.
4 S aid o v A ., T a d jix a n o v U „ O d ilq o riy e v H . D a v la t va h u q u q a so slari. D arslik . —
Т.: « S h a rq » , 2002, 8-b.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi
t a ’sirida u yoki b u t o m o n g a o 'z g a r a d i . H u q u q h a m m a u c h u n
m ajburiy b o i i b ,
dav lat u ch u n ham , ja m iy a t a ’zolari uch u n h am
m uhim dir.
Davlatdagi ijtimoiy-siyosiy m u n o s a b a tla r qanchalik m u k a m m a l
b o i s a , jam iy at va davlatning funksiyalari (vazifalari) shunchalik
aniq ajralib turadi. Fuqarolik jam iyati va huquqiy davlat uyg‘un
m u n o sa b a tg a ega. Jam iyat o'z ining ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga
oid k o 'p la b m u am m o larn i davlatning yordamisiz (va aralashuvisiz)
hal qiladi. H u q u q iy davlat jam iyatning o'z i eplaydigan m asalalarda
fuqarolik jam iyati (va uning ayrim a ’zolarijga vasiylik qilishi shart
emas. F uqarolik jam iyati o ‘zini-o‘zi boshqaradi va huquqiy davlat
siyosatiga, undagi huquqiy tizimga hal qiluvchi t a ’sir o 'tk a z a oladi.
«D em okratik jam iy at — bu, eng avvalo, fuqarolik jamiyatidir.
C h in ak am dem okratiyaning oliy m azm uni —
shaxslararo, millat-
lararo, davlat va ijtimoiy-siyosiy m unosabatlarni uyg‘unlashtirishdan
iborat. B unda inson va jam iyat, jam iy at va davlat hokim iyati tinch-
totuv yashaydi»5.
«D avlat» tushunchasiga t o ‘xtaladigan b o l s a k , ja m iy a t rivoji
natijasida om m aviy h u k m ro n g u ru h la r paydo b o l a boshlagan. Bu
ommaviy h u k m ro n g u ruhlar o'z larining hukmronligi asosini tashkil
etuvchi omillarni him o y a qilish m a q s a d id a turli
xil h a ra k a tla rn i
am alg a o shirganlar. J u m la d a n , s u n ’iy ta rz d a iqtisodiy (mulkiy)
qaram lik vujudga keltirilgan, tartibga soluvchi m e ’yorlar (g‘oyalar)
o 'y la b topilgan yoki tartibga solib turuvchi kuch (hokim iyat) tashkil
etilgan.
M u l k , g ‘o y a va h o k i m i y a t e s a o ' z n a v b a t i d a j a m i y a t n i
boshqaruvchi-rivojlantiruvchi kuchlar deb hisoblanadi.
« D a v la t» tu s h u n c h a s i k en g m a ’noli b o 'l i b , u n in g m o h iy a ti
deganda davlatning m aq sad va vazifalarini, kim ga yoki qaysi sinf
m a n f a a t i u c h u n x iz m a t q ila y o tg a n lig in i, h u q u q iy lig i j i h a t i d a n
q an d a y ta m oyillar bilan asoslanganligini
tushunish kerak va buni
tushunishda uch asosiy nazariy y o n dashuv mavjud: ijtimoiy, sinfiy
va siyosiy-huquqiy.
Birinchi yondashuvga k o 'ra , davlat — um um iy m u a m m o la r va
is h la rn i h a l e tish v o s ita s i, u h u k m d o r l a r va x a l q n i n g o ' z a r o
m u n o sa b a tin i ta rtib g a soladi. Ikkinchi y o n d a sh u v n in g m ohiyati
shundaki, davlat sinflarning pay d o bo'lishi bilan yuzaga kelgan va
5 K a rim o v I.A . « V atan sajd ag o h k ab i m u q a d d a s d ir» . T .3. — Т.: « O 'z b e k isto n » ,
1996, 362-363-b.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi
sinfiy k u ra sh bir sinfning boshqasini bostirish quroli b o 'lib
xizmat
q i l a d i . U c h i n c h i y o n d a s h u v n i n g a s o s i q u y i d a g i c h a : d a v l a t
jam iyatning va davlatning o'zining hayotini tashkil etuvchi h u q u q
m anbaidir.
Albatta, uchala yondashuvda h am m uayyan asos bor. Yanglishuv
b ir n a z a r iy q a r a s h b o s h q a l a r i d a n u s t u n q o 'y i l i b , m u t l a q l a s h -
tirilganda boshlanadi.
Davlatning mohiyatini t a ’riflashda A rastu o 'z fikrini quyidagicha
b ildirgan « In so n n in g o 'z ig a o 'x s h a g a n va o z o d kishilar u stid a n
hukm ronligini o 'rn a tu v c h i hokim iyat»6.
Davlatning mohiyatiga bog'liq bir necha nazariyalar h a m
mavjud
b o 'lib ular quyidagilardir:
Do'stlaringiz bilan baham: 
