Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

2-§. Davlatning kelib chiqishi va unga doir nazariyalar
D a v l a t n i n g v u ju d g a kelishini o d d i y g i n a qilib q u y id a g ic h a
t u s h u n i s h m u m k i n . D a v l a t n i v u j u d g a kelishi u c h u n ijtim o iy
ta b a q a la s h u v v u judga kelgan. Ijtimoiy ta b a q a la s h u v esa turli xil 
sinflarni v u ju d g a k eltirgan, y a ’ni h u k m r o n va q a r a m sinflarni. 
D a s tla b k i, q a r a m sin fla rn in g v u ju d g a kelishi u c h u n f a q a tg in a
m o d d iy ehtiyoj s a b a b b o 'l g a n xolos. Y a ’ni, bir g u ru h o d a m la r
(h u k m ro n sinf) turli xil y o 'lla r bilan o rtiq c h a m u lk evaziga boyiy 
boshlaganlar va shu mulki orqali b o sh q a bir g u ru h o d a m la r (qaram
sinf)ni b o s h q a r a olganlar. E ndi bu ijtimoiy ta b a q a la s h u v q an d a y
sodir b o 'lg a n ? B uning sabablari turli xil b o 'lib , bir necha n azariya 
asosida tushuntirilgan. S hu o 'r i n d a savol tug'iladi: qaysi n azariya 
to 'g 'r i r o q ? A g a rd a tarixga n a z a r tash lasak turli xil davlatlarning 
v ujudga kelishidagi ta b a q a la s h u v turli xil o m illar asosida sodir 
bo 'lg an .
D a v l a t n i n g kelib ch iq ish i t o 'g ' r i s i d a g i m a s a l a k o ' p a s r la r
d a v o m i d a k o ' p l a b m u t a f a k k i r f a y l a s u f l a r , h u q u q s h u n o s l a r ,
9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarixchilarni o'ylantirib kelgan. Davlat va huquq n in g kelib chiqishi 
haqida turli xil nazariyalar mavjud. S hulardan ayrimlarini k o 'rib
chiqamiz.
1. Iloliiу (te o lo g ik ) nazariya.
Bu nazariya asoschilari vakillari 
d a v la tn in g xudo to m o n id a n yaratilganligini uqtiradilar, « b u tu n
hokim iyat xudoniki» degan qoidani ilgari suradilar. Bu nazariya 
q a d im d a paydo b o 'lg an va o 'r t a asrlarda keng tarqalgan. U shbu 
nazariya teokratik, y a ’ni davlat boshlig'i ayni paylda uning diniy 
rahnam osi bo'lad ig an davlat q a r o r topgan davrdagi jarayonlarni 
aks ettiradi. Sharq davlatlarining «Podshoh xudoning yerdagi soyasi» 
degan fikri ham buni ifodalaydi.
2. P a tria rxa l nazariya
ta ra fd o rla ri davlat k a tta la sh ib ketgan 
o ila d a n bev o sita kelib c h iq q a n . m o n a r x h o k im iy a ti esa g o 'y o
oilaning barch a a ’zolariga rahbarlik qiladigan o ta d a n meros bo 'lib
o 't g a n deb hisoblaydilar. U sh b u nazariya Y u n o n is to n d a (qadim gi 
G r e ts iy a d a ) p a y d o b o 'l g a n A flo tu n ( P la to n ) va A r a s t u (Aris- 
totel)lar o ‘z asarlarida asoslab berganlar. A flotun o'z ining m ash h u r 
«D avlat» asarid a oiladan o 's ib c h iq q an yuksak adolatli davlatni 
tasvirlaydi.
A d o lat g'oyasining o 'zid an kelib chiqsak deydi Aflotun, adolatli 
o d a m hech nimasi bilan adolatli d a v la td a n farq qilmaydi. Inson 
ruhining uch asosi (aql, ja h o lat va nafs)ga m aslahat, m uhofazaga 
a s o s l a n g a n t a d b i r k o r d a v l a t g a m u v o fiq keladi. K e y in g ila rig a
h u k m d o rla r, askarlar va ishlab chiqaruvchilar ( h u n a rm a n d la r va 
dehqonlar)ning uch tabaqasi t o 'g 'r i keladi .
Bu g 'o y a XVII asrda ingliz olimi Filmerning «Patriarx» asarida 
r i v o j l a n t i r i l g a n . M u a l l i f I n j i l g a a s o s l a n i b , O d a m A t o n i n g
hokimiyatni x u d o d an olib. o'zining k atta o'g 'li, patriarxga, u esa 
o 'z i n i n g a v lo d la ri b o 'l g a n q i r o lla r g a b e rg a n lig in i is b o tla s h g a
uringan.
3. Shartnom a nazariya.
G ollandiyada ushbu nazariyani Grosiy 
va S pinoza, A n g liy a d a — L o k k va G o b b s , F r a n s iy a d a R u sso . 
R o ssiy a d a A. N. R a d ish c h e v rivojlan tirg an . U la rn in g fikricha, 
hokim iyat xalqqa tegishli bo'lib. xalq uni m onarxga bergan. N o rm al 
hay o t kechirish uchun o d a m la r d a v la t tuzish to 'g 'r i s i d a o 'z a r o
sh a rtn o m a tuzadilar, ixtiyoriy s u r ’a td a unga o 'z huquqlarining bir 
qismini topshiradilar. Keyinchalik ularning m a ’lum bir shaxsga 
bo'y sunishlari haqida ikkilamchi s h a rtn o m a tuziladi. A gar m onarx
Islo m o v Z . D av lat va h u q u q : u m u m n a z a riy m asalalari (d av lat n azariy asi). — Т.: 
« A d o la t» . 2000, 74-b.
1 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h o k im iy a tn i s u iis te ’m o l qilsa, x a lq q o ' z g ' o l o n k o 't a r i s h g a va 
m onarxni ta x td an a g ‘darishga haqli bo'ladi.
S h a r tn o m a nazariyasiga k o 'r a , dav lat — ongli ijod m ahsuli, 
o d a m la r kelishgan ahd natijasi. D avlat — o 'z a r o kelishuv asosida 
va ongli t a r z d a b ir la s h g a n k is h ila r t a s h k ilo ti b o 'l i b , a n a shu 
sh a rtn o m a asosida ular o'z larining erkinliklari va hokim iyatining 
bir qismini davlatga beradilar.
4. Z o 'ra vo n lik nazariyasi
(Gumplovich, Kautskiy, Dyuring)ga 
k o 'ra , z o'ravonlik asosida bir qabila ikkinchi qabilani bosib oladi 
va n a tija d a bosib olingan q a b ila bosib olgan q a b ila g a i to a tk o r
hisoblanadi. Bosib olgan qabila esa hokim iyatini m ustahkam lash 
uchun davlatni tuzadi.
5. Irrigutsiyu nazariyasiga
k o 'r a , d avlatlarning kelib chiqishi, 
ularning ilk shakllari S harqda ulkan irrigatsiya (suv) inshootlarini 
qurish va ulardan foydalanish bilan bog'liq. U sh b u nazariya nemis 
olimi Vittfogelning «Sharq istibdodi» («Восточный деспотизм») 
asarida ifodalab berilgan.
6. S in fiy nazariya
n am o y an d alari (K. M arks, F. Engels, V. I. 
L en in ) fik ric h a , d a v la t iq tiso d iy s a b a b l a r — ijtim oiy m e h n a t 
taqsimoti, qo's him cha m ahsulot va xususiy m ulkning paydo bo'lishi, 
ja m iy a tn in g q a ra m a -q a rs h i iqtisodiy m a n fa a tla rg a ega sinflarga 
ajralishi tufayli kelib chiqqan. U shbu jarayonlarning obyektiv natijasi 
o 'la r o q davlat o'z ining maxsus boshqarish va bostirish vositalari 
bilan ana shu sinflarning kurashini bostirib turadi. Bunda davlat 
h u k m r o n sinf m a n faatlarin i him oya qiladi. V. I. Lenin davlatni 
sinflarni kelishtirish organi emas, balki sinfiy hukm ronlik organi, 
bir sinfning boshqa sinfni bostirish quroli, bir sinfning boshqa sinf 
ustidan hukmronligini t a ’minlash mashinasi. deb hisoblagan.
7. 
Psixololgik nazariya.
Bu nazariya asoschilari davlatning paydo 
bo'lish sabablarini insonning ruhiy holati, biopsixik instinktlari bilan 
bog'laydilar. Taniqli rus olimi L.I.Petrajitskiy g o 'y o inson ruhiyati 
(psixikasi)ga «buyuk» shaxslarga tobelik, bo'ysunish ehtiyoji mavjud. 
degan g'oyani o 'r ta g a tashlaydi.
N e m i s p s i x o a n a l i t i g i Z . F r e y d esa d a v l a t n i t a s h k i l e tis h
zaruriyatini insonning psixikasiga quyidagicha bog'laydi. Alohida 
hirsiy va biopsixik in stin k tla r t a ’siri o stid a h a r a k a t q ilay o tg an
isyonchi o 'g 'i l l a r t o m o n id a n boshlig'i o 'l d irilg a n avval m avjud 
bo'lgan patriarxal o 'rd a d a n insonning tajovuzkor mayllarini bostirib 
borish m aqsadida davlat paydo bo'lgan.
8. Islom nazariyasi.
Bu nazariya islomda fiqh fani doirasida VIII- 
X asrlarda tarkib topgan. Uni t a ’riflashda klassik musulmon huquqida
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h o k im iy a t m u n o s a b a tla r in i ta rtib g a soluvchi Q u r ’o n va S u n n a
qoidalari k o ‘p emasligini nazard an qochirmaslik m uhim dir. B undan 
tashqari «davlat» atam asining o'z i ular to m o n id a n q o ila n ilm a y d i. 
F a q a t «imomat» (dastlabki m a ’nosi namozga imomlik) va «xalifalik» 
(vorislik) tushunchalari mavjud. Ular keyinchalik m usulm on davlatini 
ifodalashda q o ‘llana boshlagan.
Davlatning kelib chiqishi haqidagi Islom t a ’limoti asosida eng yirik 
huquqshunoslardan biri al-M avardi (974-1058) qarashlari yotadi. U 
davlatga dinni him oya qilish va dunyoviy ishlarga rahbarlik bo'y icha 
P ay g ‘a m b a r (S.A.V.) vazifalarini bajarishda voris deb qaraydi8.