Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

2. K o n stitu tsiy a va qonunlarning ustunligi.
K o n s titu ts iy a va 
q onunlar huquqiy norm alar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli 
xil d a v la t id o r a l a r i c h i q a r a d i g a n n o r m a t i v - h u q u q i y h u j j a t l a r
q onu n larg a zid b o im a s lig i kerak.
3. Inson h u q u q la ri va e rk in lik la rig a rio ya etilishi, ularning
him oya qilinishi va t a ’minlanishi.
In so n h u q u q la ri va erkinliklari 
unga tu g i l g a n i d a n tegishli b o i i b , u la r in so n d an ajralm asdir. G a p , 
eng avvalo, insonning yashash, erkinlik, daxlsizlik va xavfsizlikka 
e g a b o i i s h h u q u q l a r i h a m d a b o s h q a h u q u q va e r k i n l i k l a r i
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t o ‘g ‘risida b o r m o q d a . Barcha fu q a ro la r q o n u n va m ustaqil sud 
oldida tengdirlar.
4. D avlat va fuqaroning о 'zaro m as 'ulivati.
Davlat q o n u n la rd a
shaxs e rk in lig in in g m e ’yo rin i belgilab q o ‘y a r e k a n , x u d d i shu 
chegaralarda o ‘zini h a m q a r o r qab u l qilishda cheklab qo'yadi.
5. Ja m iya t da hokim iyatning qonuniy ligi (legitim ligi).
H okim iyat 
qonuniy deb e ’tiro f etilishi uchun u quyidagi talablarga ja v o b berishi 
shart: d e m o k ra tik saylovlar y o i i bilan shakllantirilgan b o i i s h i ;
sam arali faoliyat yuritib, ja m iy a td a barq aro rlik va q a t ’iy tartibni 
t a ’minlashi; h a m m a m la k a t ichkarisida, ham xalqaro m iqyosda tan 
olinishi.
6. H o k im iy a t vakolatlarining b o jin ish i.
D avlat hokim iyati bir 
q o i d a to 'p la n ib qolmasligi uchun hokim iyatning uchta t a r m o g ‘ini
— q o n u n chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo'yish 
k e r a k . U s h b u h o k i m i y a t t a r m o q l a r i n i n g h a r biri o ‘z v a k o la ti 
doirasida am al qiladi.
7. 
Sudnrng mustaqilligi.
Sud davlat hokim iyatining b o sh q a ikki 
t a r m o g i kabi mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hech 
kim ning aralashishiga y o ‘l q o ‘yilmaydi.
8. H uquqni m u h o fa za qiluvchi idoralarning sam arali ishlashi.
A gar inson huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid 
m avjud b o i s a , h u q u q n i m u h o faza qiluvchi idoralar unga y o rd am
berishlari kerak , ush b u h u q u q va erkinliklarni him oya qilishlari 
kerak.
9. H uquqiy m adaniyatning y u k sa k darajada ekanligi.
H u q u q iy
m ad an iy atn in g eng m u h im k o 'rsatk ich i jam iyatdagi h uquqiy ong 
darajasidir. H u q u q iy ong h u q u q q a m u n o sa b a t, q o n u n talablarini 
b a ja r is h z a ru rlig in i a n g la s h d a r a ja s in i if o d a la y d ig a n h u q u q i y
qarashlar yig‘indisi. H uquqiy m adaniyat am aldagi qonunlarni bilish, 
h uquqni h u rm a t qilish va huquqiy qoidalarga rioya etishda nam oyon 
b o i a d i .
10. D e m o k ra tiy a n in g rivojlanishi va ta ko m illa sh u vi.
Siyosiy 
h u q u q la r va erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat b o s h q a ru v id a
d oim o ishtirok etishi, rivojlangan fuqarolik jam iyati shakllanishi va 
m a ’lum bir m uxolafatning b o i i s h i zarur.
H u q u q iy davlat etatik davlatdan butunlay ajralib turadi. M a z k u r 
tafovut davlat hokim iyatini tashkil qilish va am alga oshirishning 
barcha taraflari, shuningdek, oldida turgan vazifalarni hal etish shakl 
va usullari, jam iyat, millat va elatlar, ijtimoiy g u ru h lar va alohida 
f u q a r o l a r , s iy o s iy p a r t i y a l a r va j a m o a t b i r l a s h m a l a r i k a b i
tarm o q la rn i q a m r a b oladi. U la rd a n eng m uhim lariga t o ‘xtalamiz.
14
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Huquqiy davlatda hokim iyatning butun mexanizmi — har bir 
organ, m ansabdor shaxs — o'z faoliyati davomida huquqiy prinsiplar 
va qoidalarga layanadi. o'z faoliyatini ular bilan bog'laydi. Huquqiy 
n o rm a la r nafaqat aholi uchun, balki davlat organlari va m an sa b d o r 
shaxslar uchun ham majburiy bo'ladi. Ularning h u q u q chegara- 
laridan chiqishiga um um an yo'l qo'yilmaydi yoki imkon berilmaydi. 
A g a r e ta lik d a v l a t d a rasm iv o r g a n l a r va m a n s a b d o r s h a x s la r 
h u q u q n i o 'z la ri uchun ikkinchi darujali va m ajb u riy em as deb 
tu sh u n salar. h uquqiy davlat sh aro itid a b u n d a y holat, aksincha, 
um u m an n om aqbul va nojoiz hisoblanadi, shu s a b a b d a n u sekin- 
asta yengib o'tiladi.
H uquqiy davlat norm ativ qonunlarni qabul qilish va e ’tirof etish 
bilan cheklanib qolm aydi. U m a z k u r q o n u n la r zaruriy ravishda 
havotga tatbiq etilishi, barcha jismoniy va yuridik shaxslar, davlat 
va ja m o a t organlari, korxona. muassasa va tashkilotlar faoliyatini 
kerakli y o 'n a lis h g a solishga k a tta a h a m iy a t beradi. D av la tn in g
h u q u q n i a m a l g a o s h ir is h b o r a s i d a g i f a o l i y a t i a s o s iy vazifa 
hisoblanadi.
H uquqiy davlatda davlat norm ativ hujjatlarining amal qilishida 
subordinatsiyaga rioya qilinishiga k atta aham iyat beriladi. U n d a 
h u q u q m a n b a la ri. y a ’ni norm ativ h u jjatlarn in g q a t 'i y b o 'y s u n - 
dirilgan tizimi shakllanadi. am al qiladi va rivojlanadi. Bu tizimda 
h a r bir h u jja tn in g o 'r n i uning yuridik kuchiga b o g 'iiq b o 'la d i. 
M azkur huquqiy manbalar «ehromi»ning cho'qqisi — yuqori yuridik 
kuchga ega bo'lgan konstitutsiya hisoblanadi. Hech qanday huquqiy 
m an b a konstitutsiya norm alari va prinsiplariga zid bo'lishi m um kin 
emas. Aksincha. davlat organlarining barcha norm ativ hujjatlari va 
h u q u q n i n g b o s h q a m a n b a la r i k o n s titu ts iy a g a aso sla n ish i, uni 
aniqlashtirishi, to'ldirishi va mazmunini rivojlantirishi lozim. Shunga 
muvofiq ravishda konstitutsiyaviy va oddiy qonunlar tuziladi. yuridik 
pillapoya (piram id a)n in g quyi « q a v atlari» d a dav lat ra h b a rin in g
hujjatlari, h u k u m a t fa rm o n la ri va farm o y ish lari, v azirliklar va 
idoralarning buyruqlari va ko'r satm alari, mahalliy vakillik va ijro 
etuvchi organlarning hujjatlari, huquqiy odatlar, sud va m a ’muriy 
pretsedentlar yaratiladi. Kam yuridik kuchga ega bo'lgan hujjatlarga 
yuqoriroq yuridik kuchga ega hujjatlarga nisbatan ustun aham iyat 
berilishi t o ta lita r va a v t o r i t a r d a v la tla r g a xos b o 'lib , h u q u q iy
m anbalar subordinatsiyasi va iyerarxiyasini buzadi, shu bois huquqiy 
davlat uchun zid hisoblanadi.
H uquqiy davlatda. birinchidan, shaxs va ijtimoiy m u n o sab atlar 
su b y e k tla rin in g h a q - h u q u q la r i, h u q u q va e rk in lik la rn in g keng
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

miq yosda q a m r a b olinganligi, norm al hay o t faoliyatini t a ’minlash 
h a m d a jam iyat oldida tu rg an vazifalarni hal etish uchun yetarliligi 
bilan ajralib turadi. Ikkinchidan, h u q u q la r bilan ajralm as birlikda 
m ajburiyatlar tizimining m u tan o sib va m uvofiq tizimini o 'z ichiga 
oladi. U c h in c h id a n , h u q u q n i h a y o tg a ta tb iq etish a n iq yurid ik
k a f o l a t l a r b ila n m u s t a h k a m l a n g a n . B u n d a ijtim o iy m u n o s a ­
b a t l a r n i n g b ir t u r d a g i s u b y e k t l a r i o r a s i d a te n g lik n i m u s t a h -
kam lashga, sinfiy, milliy, u r u g ‘-aymoqchilik imtiyozlarini belgilash 
va bu orqali u lard an biriga imtiyoz berib, ikkinchisini im tiyozlardan 
m a h r u m etish g a y o 'l q o 'y ilm a y d i. S u b y e k tla r o r a s id a m a z k u r
tenglikning yo'qligi etatik ja m iy a tn in g hu q u q iy am aliyoti u ch u n
xosdir. Ayni p ay td a huquqiy davlat shaxs va ijtimoiy m u n o s a b a tla r 
s u b y e k tla r in in g h a q - h u q u q l a r i n i q o 'l l a b - q u v v a t l a s h , n o r m a t i v
jih a td a n m u sta h k a m la sh va takomillashtirish haq id a g 'a m x o 'rlik
qiladi.
H u q u q iy davlatda hokim iyatlar bo'linishi prinsipi e ’tiro f etiladi 
va a m a lg a oshiriladi. S h u n g a m u v o fiq ra v is h d a y a g o n a d a v la t 
h o k im iy ati d o ira s id a uning u c h ta m u staq il t a r m o q q a b o 'lin is h i 
t a ’m i n l a n a d i . B u la r q o n u n c h i q a r u v c h i , ijro e t u v c h i va s u d
hokim iyatlari b o'lib, ular o 'z a r o uzviy m u n o s a b a td a bo'ladi.
H o k im iy a tn in g bitta ta r m o g 'i boshqalarini « bukib olishi» va 
bo'y sundirishiga y o 'l qo'y ilm aydi. M a z k u r prinsipning aham iyati 
shundaki, u hokim iyatning faq at bitta organ yoki m a n s a b d o r shaxs 
q o ' l i d a t o ' p l a n i s h i g a y o ' l q o ' y m a y d i , n a t i j a d a ic h k i d a v l a t
a p p a ra tid a hokim iyatning teng taqsimlanishini t a ’minlaydi h a m d a
diktatorlik tartibi yuzaga kelishining oldini oladi.
H u q u q iy d a v la td a ichki q o n u n la r h a m d a u m u m e ’tir o f etgan 
xalqaro h u q u q n orm alari o 'rta s id a optim al muvofiqlikni t a ’minlash 
chora-tadbirlari amalga oshiriladi. X alqaro h u q u q norm alari hozirgi 
z a m o n h u q u q i y b ilim la r in in g y u tu q l a r i n i m u j a s s a m la s h tir a d i. 
M a z k u r y u t u q l a r g a u y o k i b u d a r a j a d a h u q u q i y d a v l a t l a r
qonunchiligining h a m hissasi bor, zero ularda o d a td a ichki q o n u n la r 
old ida xalqaro s h a rtn o m a la r (ham m asini emas, faq at ratifikatsiya 
qilinganlari)ning ustunligi belgilanadi va b u s h a rtn o m a la r bevosita 
q o 'lla n ish i aytib o 'tilad i. Shu bilan birga, m a z k u r m a m la k a tla r
yuridik tizimlarining tashqi d u n y o d a n ajralganligi va cheklanganligi 
b a r t a r a f etiladi, y a ’ni ular j a h o n ham jam iyatining h uquqiy tizimiga 
qo'shilib boradi, u m u m e ’tirof etgan prinsip va norm alarga rioya etib, 
ularni o 'z norm ativ hujjatlarida aks ettiradi.
H u q u q iy ta r t i b o t (ayniqsa, f u q a r o la r h u q u q va erkinliklari) 
buzilgan hollarda huquqiy t a ’sir qilish va huquqiy him oya mexanizmi
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

amal qiladi, unda sud birinchi darajali o ‘rin tutadi. M azkur mexanizm 
jin o y a tn in g oldini olish, buzilgan h u q u q n i tiklash, yetkazilgan 
z a r a r n in g q o p la n ish in i t a ’m inlash, a y b d o rla rn i ja z o la s h , yangi 
h u q u q b u z a rlik la rn in g oldini olish, fu q a r o la r va ijtim oiy m u n o ­
s abatlarning b o sh q a subyektlariga davlatning barch a farm onlari 
t o i i q bajarilishi lozimligini uqtirish borasidagi vazifalarni kompleks 
ra v is h d a hal qiladi. A g a r h u q u q - t a r t i b o t , f u q a r o l a r h u q u q va 
erkinliklarining h ar q an d a y buzilishi tegishli davlat o rganlari va 
m a n s a b d o r s h a x s l a r n i n g e ’t i b o r i d a n c h e t d a q o l m a s a h a m d a
tartibbuzarlar h ar gal haqli jazo olsalar, b u nday yondashuvning o ‘zi 
qonunni buzishning samarali um um iy preventiv, y a ’ni oldini oluvchi 
omili b o i i b xizmat qiladi. 0 ‘z navbatida, bu d avlatda qonuniylikka 
rioya etish sharoitiga ta 'sir etadi. H u q u q iy davlatning yurisdiksiya, 
hu quq-tartibotni muhofazalash, h u q u q n i him oyalash va preventiv 
(oldini olish) faoliyati huquqiy talablarga q a t ’iy rioya etishi zarur. 
Shu sab a b d a n jam iyat hayotining huquqiy faolligi etatik davlatga 
q a ra g a n d a ancha yuqori b o i a d i .
H uquqiy davlat uchun fuqarolarning davlat oldida va davlatning 
fuqarolar oldida o 'z a ro m a s ’ulligi xosdir. D avlat nafaqat h a r bir 
odam ning tug'ilishidan boshlab unga tegishli b o i g a n ajralmas huquq 
va erkinliklarni tan oladi, balki ularning hayotga real tatbiq etilishi 
va tajovuzlardan him oya qilinishini ham kafolatlaydi. Ayni paytda, 
fu q a r o la r o 'z h u q u q l a r i d a n d a v la t, b o s h q a f u q a r o la r , ijtimoiy 
m uno sab atlarn in g b o sh q a subyektlariga zarar yetkazm agan holda 
fo y d a la n is h la ri va o 'z la r ig a y u k la tilg a n m a jb u r iy a tla r n i q a t ’iy 
bajarishlari zarur. Boshqacha qilib aytganda, davlatning fuqarolar 
bilan aloqasi m u ra k k a b va k o ‘p qirrali b o i i b , ular o'rtasida muayyan 
huquqlarning vujudga kelishi h a m d a m uayyan m ajburiyatlarning 
bajarilishini taqozo etadi.
Y u q o rid a keltirilgan omillarning birgalikda amal qilishi jam iyat 
va davlatda huquqning hukmronligi, u m u m e ’tiro f etganligi va ustun 
mavqega ega b o iis h ig a olib keladi. Bu ijobiy natija hisoblanadi, zero 
huq u q — insoniyat taraqqiyotining buyuk n e ’mati, huquqiy tartibga 
solish, b o s h q a r is h va t a ’sir etish b o r a s id a t o 'p l a n g a n ijtim oiy 
tajribaning asosiy m ohiyati, um um insoniy q ad riy atlar va adolat, 
d e m o k r a t i y a va t a r t i b - i n t i z o m k a b i y u k s a k g 'o y a l a r n i o 'z i d a
mujassamlashtiradi. H u q u q n in g ja m iy a t hayotidagi ulkan ahamiyati 
va vazifasini tushunib yetgan davlatni huquqiy davlatlar qatoriga 
qo's hish mum kin.
Dem ak, huquqiy qadriyatlarning ustunligi, ularning ham aholi, 
ham davlat xizmatchilari orasidagi n u f u z i g a e ’Libor beradigan, 
o 'j
i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyati davomida huquq bilan bog'liq b o i g a n ham da qonun talablari 
doirasida amal qilgan holda inson huquq va erkinliklarining buzilishiga 
y o i q o ‘ymaydigan davlatni chinakam huquqiy davlat deyish mumkin.
H u q u q iy d av la t — bizning kelajagimiz, biroq unga erishish 
m u r a k k a b vazifa b o i i b , rivojlanishning bir q a t o r bosqichlarini 
q a m r a b o la d i h a m d a d a v l a t o r g a n l a r i , m a n s a b d o r s h a x s la r , 
jam oatchilik va xalqdan jiddiy faollikni talab etadi. Davlat va ja m o a t 
hayotining faolligini o'stirish, korrupsiya va p o ra x o 'rlik k a b a rh a m
b erish , jin o y a t c h i l i k va s u i i s t e ’m o lc h ilik k a q a r s h i k u r a s h i s h , 
ja m iy a tn in g yuridik va m a ’naviy-axloqiy asoslarini rivojlantirish 
lozim. H u q u q n i yangilash, uni q o i l a s h va m uhofazalash mexaniz- 
mini takomillashtirish, fuqarolarda q o n u n g a nisbatan h u rm at bilan 
m u n o s a b a td a b o i i s h . jam iyatga m uayyan huquqiy m u n o sab atlar 
va y u r i d i k a l o q a l a r n i j o r i y e tis h z a r u r . D a v l a t n i n g m u h i m
vazifalaridan biri ja m iy a td a q a r o r topgan yuridik nigilizmni, davlat 
organlari, m ansabdor shaxslar va fuqarolarning qonunni mensimaslik 
kayfiyatini b a r ta r a f etish, uning o'rn ig a o d a m la rd a ijobiy huquqiy 
ongni shakllantirish lozim. B unday kompleks yondashuv huquqiy 
davlat va fuqarolik jamiyatini qurish vazifalarini hal qilish imkonini 
beradi.