Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

8-§. Huquq ijtimoiy norma
Jamiyatda normalarning ikki tizimi mavjud: texnikaviy va ijtimoiy. 
Texnikaviy norm alar «inson — mashina» munosabatlarini tartibga 
soladi. Agar texnikaviy norm alar bajarilmasa, Chemobil atom elektr 
stansiyasidagi kabi falokat sodir bo'lishi mumkin. Ijtimoiy n o rm a la r—
odam lar va ularning birlashmalari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga 
soluvchi umumiy xulq-atvor qoidalari b o i i b , ular «inson — inson» 
m u n o sa b a tla rin i ta rtib g a soladi. Ijtim oiy n o rm a la rn in g turlariga 
quyidagilar kiradi: axloq normalari, jam o at birlashmalari normalari, 
milliy urf-odatlar, xalqlarning odatlari, a n ’ana normalari, siyosiy hayot 
normalari, huquq normalari, diniy normalar.
A x lo q norm alari
— ezgulik va yovuzlik, s h a ’n, q a d r-q im m a t, 
a d o l a t v a n o h a q l i k , b u r c h v a m a s ’u l i y a t h a q i d a g i a x l o q i y
tushunchalarga muvofiq ravishda ja m iy a td a o 'rn a tilg a n xulq-atvor 
qoidalari.
Jam oat birlashmalarining normalari
— ja m o a t birlashmalarining 
o 'z faoliyatini tartibga solish va tashkilotlarning a ’zolari o'rtasidagi 
m u n o sab atlarn i aniqlash uchun o 'r n a t g a n xulq-atvor qoidalari.
Odat normalari
— kishilarning k o 'p m a rta takrorlanganligi uchun 
o d a tg a aylangan va shu tariqa avloddan-avlodga o 't i b kelayotgan 
xulq-atvor qoidalari.
A n ’ana normalari
— ilg 'o r a n ’analarni a srash m u n o sa b a ti bilan 
yuzaga kelgan um u m lash g an va b a r q a r o r xulq-atvor qoidalari.
M a ro sim norm alari
— k ishilarning m a ’lum ra s m -ru s u m la rn i 
bajarishdagi xulq-atvor qoidalari.
D iniy normalar
— d in dorlarning xudoga, machitga, cherkovga, 
b ir-b irig a m u n o s a b a t i n i , d iniy b i r la s h m a la r n i ta s h k il qilish va 
ularning a m al qilishini ta rtibga soluvchi xulq-atvor qoidalari.
Siyosiy normalar
— alohida shaxslar va siyosiy birlashm alarning 
hokim iyatga m u n o sa b a ti m asalalarini tartibga soluvchi xulq-atvor 
qoidalari.
H uquq norm alari
— dav lat to m o n id a n belgilanadigan um u m - 
m ajburiy xulq-atvor qoidalari.
Tabiiyki, ijtimoiy n o rm a la rn in g m a z k u r ro 'y x a ti to 'liq emas.
H u q u q norm alarining boshqa ijtimoiy norm alardan farqini huquq 
norm alari va axloq normalarini taqqoslash orqali ko 'rsatib beramiz.
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H u q u q n o rm a la rin in g b elg ila ri va tu zilish i.
« N o r m a » s o 'z i 
lo tin c h a d a n ta r jim a q i lin g a n d a « q o id a » , « n a m u n a » m a ’nosini 
anglatadi.
H u q u q norm asi — davlat to m o n id a n belgilanadigan, kafolat- 
lanadigan va m uhofaza qilinadigan barch a uchun majburiy xulq- 
atvor qoidasi.
H u q u q norm asi um um iy xulq-atvor qoidasi sifatida:
- h a y o t i y m u n o s a b a t l a r d a g i t i p i k , t a k r o r l a n i b t u r a d i g a n
narsalarni um um lashtirish zarurati natijasida shakllanadi;
- shaxsi aniq lan m ag an va k o ‘p m a rta q o i l a s h g a m o ija lla n g a n
bo'ladi;
- ham isha q a n d a y d ir um um iy belgilarga ega b o 'lg a n shaxslar 
(harbiy xizmatchilar, vrachlar va hk.)ga qaratilgan bo'ladi.
H u q u q norm asi davlat bilan uzviy aloqadordir. H u q u q normasi:
- davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi;
- davlat to m o n id a n norm ativ hujjatlarda shakllantiriladi;
- davlat to m o n id a n m uhofaza qilinadi, z a ru r b o 'lg a n hollarda 
davlatning m ajburlov kuchi bilan t a ’minlanadi;
-ja m iy a t va davlat nuqtai n azarid an eng m uhim b o 'lg a n ijtimoiy 
m u n o sab atlarn i mustahkam laydi.
H u q u q norm asining asosiy vazifasi — ijtimoiy m unosabatlarni 
ta rtibga solish. H u q u q norm asi um um m ajb u riy xususiyatga ega. U
huq u q tizimidagi birlamchi hujayradir. H u q u q alohida norm alar, 
xulq-atvor qoidalaridan tashkil topgan. U la r birgalikda u yoki bu 
m a m la k a tn in g huquqiy tizimini tashkil etadi.
H u q u q normasi, tuzilishiga k o 'ra , uch tarkibiy qism: gipoteza, 
dispozitsiya va sanksiyadan tashkil topgan.
Gipoteza
— huquq normasining tarkibiy qismi bo'lib, unda norm a 
am al qila boshlaydigan, bajariladigan sharoit bayon etiladi. Misol 
uchun, pensiya haqidagi qonunga k o 'ra , O'zbekiston Respublikasida 
erkaklarga umumiy m ehnat staji 25-yil bo'lganidan so'n g 60 yoshdan, 
ayollarga esa 20 yillik staj bilan 54 yoshdan boshlab sotsial t a ’m inot 
bo'lim lari to m o n id an pensiya to'lanadi.
D ispozitsiya
— h u q u q n o rm a sin in g s h u n d a y ta rkibiy qismiki, 
u n d a x u lq -a tv o r q o id alarin in g o 'z i ifodalanadi, h u q u q subyekt- 
la rin in g h u q u q va m a j b u r i y a t l a r i b elg ila b b e rila d i. M a s a l a n , 
Jinoyat kodeksining 223-m oddasida belgilangan tartibni buzib chet 
elg a c h i q i s h y o k i O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i g a k i r is h y o x u d
c h e g a r a d a n o 't i s h u c h u n j a v o b g a r l i k b e lg ila n g a n . Bu h u q u q
no rm asin in g dispozitsiyasi — h u k u m a tn in g ruxsatisiz yoki qalbaki 
hujjatlardan foydalanib, yoinki, b uning uch u n belgilangan chegara
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

p u n k ti orqali o 't m a y , dav lat c h eg arasid an n o q o n u n iy o 'tis h n in g
taqiqlanganligidir.
D is p o z its iy a — s h u x u l q - a t v o r q o id a s in in g o 'z i. M a s a l a n , 
O 'zb ek isto n Respublikasi Oila kodeksiga muvofiq, o ta -o n a la r o 'z
f a rz a n d la r in in g s o g 'li g 'i, jism o n iy , ruhiy, m a ’naviy va axloqiy 
kam oloti haq id a g 'a m x o 'rlik qilishga majburdirlar.
H u q u q norm asining h u q u q b u z a rg a n isbatan qo'llanishi lozim 
b o 'lg a n davlat m ajburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi 
sanksiya deyiladi.
S a n k siy a
— h u q u q n o r m a s in i b a ja r m a g a n l i k u c h u n d a v la t 
o rg a n la ri q o 'lla y d ig a n m a jb u rlo v cho rasi. S an k siy a n in g turlari 
hayfsan, jarim a, o z o d lik d an m a h r u m etish va b o sh q a la r bo'lishi 
m umkin.
H u q u q norm alarining m a z k u r tarkibiy qismlari barch a h u q u q
n o rm alarid a h a m m avjud emas. M asalan, konstitutsiyaviy huq u q
n o r m a la r id a o d a t d a hech q a n d a y sh artlarsiz a m al qilad ig an va 
m a jb u rlo v c h o ra la ri n a z a r d a tu tilm a g a n q o id a la r b a y o n etiladi. 
F u q a r o lik h u q u q in in g k o 'p c h ilik q o id a la rid a sanksiyani ajratib
k o 'rsa tish m u m k in emas. Jin o y at h uquqi norm alari dispozitsiya va 
sanksiyadan tashkil topgan. Lekin ularda norm aning m atnida ajratib 
k o 'rsa tish m u m k in b o 'lg a n gipotezalar yo'q .
S hunday qilib, h u q u q norm asi quyidagilarni belgilab beradi:
- kim, nim ani va q ac h o n qilishi kerakligini (gipoteza);
- huquqiy n o rm a n in g m a ’no-m azm unini (dispozitsiya);
- h u q u q n o r m a s i b a ja rilm a s lig in in g o q ib a tla r i q a n d a y lig in i 
(sanksiya).
T a ’kidlash kerakki, barcha huquq norm alari h a m uchala tarkibiy 
q ism g a ega emas. M a s a la n , O 'z b e k i s t o n R e sp u b lik a si K o n s ti- 
tu ts iy a s in in g n o r m a l a r i f a q a t g ip o te z a va d is p o z its iy a g a ega. 
Sanksiyalar esa Konstitutsiya normalarini aniqlashtiruvchi qonunlar, 
kodekslar va shu kab ilard a ifodalangan.