|
7-§. Huquq va uning belgilari
H u q u q — d avlat to m o n id a n o 'rn a tilg a n yoki m a ’qullangan va
uning kuchi bilan h im o y a qilinadigan um um m ajb u riy xulq-atvor
qoidalarining tizimi.
« H u q u q » iborasi ikki m a ’n o d a q o ‘llaniladi.
O byektiv huquq
—
u m u m m ajb u riy xulq-atvor qoidalarining yig'indisi. Bu n o rm a la r u
yoki bu insonning, subyektning irodasi ha m d a xohish-istagidan q a t ’i
n azar m avjud b o i a d i .
S u b yektiv huquq
— m uay y an jism oniy yoki
yuridik shaxsga tegishli b o i g a n h u quq. M asalan, fuqaro Aliyevning
m a ’lum n a rs a g a , aytaylik, a v to m o b ilg a n is b a ta n m u lk h u q u q i.
Subyektiv h u q u q yuridik jih a td a n shaxs erkinligini t a ’minlaydi, unga
m u sta q illik b e ra d i va ta s h a b b u s k o 'r s a tis h ig a im k o n y a ra ta d i.
Subyektiv h u q u q obyektiv h u q u q q a asoslanadi, obyektiv h u q u q
b o i m a s a , s u b y e k tiv h u q u q h a m b o i m a y d i . S u b y e k tiv h u q u q
insondan (yoki tashkilotdan), y a ’ni h u q u q d o r shaxsdan ajralm agan
ho ld a m avjud b o i a d i .
H u q u q davlat bilan c h am b arch as b o g i a n g a n . Davlatsiz h u q u q
b o i i s h i m u m k in emas, chunki a y n an davlat hu q u q n i shakllantiradi
va h uquqiy n o rm alarn in g am alga oshirilishini kafolatlaydi, h uquqni
m u h o fa z a qiladi.
0 ‘z navbatida, davlat h a m huquqsiz m avjud b o i i s h i m u m k in
emas. Aks holda, u ijtimoiy m u n o sab atlarn i ta rtibga solib turuvchi
vositadan m a h r u m b o i a d i .
H u q u q n in g asosiy belgilari quyidagilardir:
a) davlat y o i i bilan o'rnatilishi;
b) barch a u ch u n majburiyligi;
d) h u q u q n o rm a la rin in g q o n u n la r va b o s h q a m u a y y a n m an -
b a la rd a ifodalanishi;
e) subyektiv hu q u q la r orqali h a ra k a t qilish;
0 davlat to m o n id a n t a ’minlanganligi.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
H u q u q ad o la td a n ajralmasdir. R im hu q u q id a huqu q n in g halol
yashash, o'z galarni xafa qilmaslik, har kimga kerakligini berish kabi
qoidalari yozib qo'yilgan edi. H u q u q ezgulik va adolatlilik sa n ’atidir.
H u q u q d a ad o lat mezoni ifodalanadi.
H u q u q n in g k e lib ch iq ish ig a d o ir n a z a r iy a la r .
D a v l a t k a b i
huquq n in g kelib chiqishi to 'g 'risid a ham turli nazariyalar mavjud.
1. T a b iiy h u q u q n az a riy a si — h u q u q n a z a r i y a l a r i n i n g eng
qadimiylaridan biri. Uning vakillari huquqning o ‘zida adolatningmutlaq,
o'zgarmas ibtidosini mujassam etganligidan kelib chiqadilar. H uquq
tabiatan mavjud, uni hech kim o ‘ylab topmagan, u xuddi insonning o ‘zi
kabi tabiiydir. U shbu nazariya tarafdorlari tabiiy huquqni yuridik
normalaming yig'indisi ko'rinishidagi huquqqa qarshi qo'yadilar. Tabiiy
huquq — davlat intilishi zarur bo'lgan o'ziga xos ideal.
2. H u q u q n in g tarixiy nazariyasi vakillari h u q u q tarixan paydo
b o 'lg an va rivojlanadi, deb hisoblaydilar. Yerga ekilgan u ru g ' kabi
u x a lq n in g o n g i d a o 's i b b o r a d i va a d o l a t , q o n u n l a r s h a k lid a
n am o y o n bo 'lad i. H u q u q ta b ia td a n kelib chiqm aydi. U yoki bu
xalq n in g tarixiy h ayoti h u q u q n i q a n d a y k o 'r in is h g a keltirsa, u
shunday b o 'lib qoladi.
3. H u q u q n in g psixologik nazariyasida h u q u q n in g kelib chiqishi
va rivojlanishini shaxs yoki shaxslar guruhining psixologiyasi bilan
iz o h la n a d i. H u q u q psixologik y o 'n a l i s h l a r , turli k e c h in m a la r,
hissiyotlar va instinktlarning mahsuli, deb qaraladi.
4. H u q u q n in g sinfiy (marksistik) nazariyasi h u q u q n in g sinfiy
mohiyatiga urg' u beradi. Bunda huq uq hukmron sinf irodasining qonun
darajasiga ko'tarilganligi sifatida talqin etiladi. Bu iroda mazkur sinf
hayotining moddiy sharoitlaridan kelib chiqib belgilanadi.
H uquqning fu n k s iy a la r i.
H u q u q ja m i y a t h a y o t i d a m u a y y a n
funksiyalarni bajaradi. H u q u q n in g funksiyasi d e g an d a, ijtimoiy
m u n o s a b a t l a r g a t a ’sir etish, u la rn i t a r t i b g a so lis h n in g asosiy
yo'n alishlari tushuniladi.
H u q u q n in g asosiy funksiyalari quyidagilar: tartibga soluvchi,
qo'riqlovchi va tarbiyaviy.
T artib g a solish funksiyasi — tegishli ijtimoiy a lo q alar h am d a
m u n o sab atlarn i va u yoki bu subyekt faol xulq-atvorining mezonini
m u stah k am lash va rivojlantirishdan iborat.
Qo ‘riqlash fu n ksiya si
— huquqiy m uhofaza va yuridik javobgarlik
choralarini belgilash, ularni qo'llash va javobgarlikni o 'ta s h tartibini
o 'rn a tish d a n iborat.
Tarbiyaviy fu n k s iy a
— tu r m u s h d a n im alarn i qilish m u m k in ,
nim alar esa taqiqlanadi, u yoki bu vaziyatda q an d a y h a ra k a t qilish
27
www.ziyouz.com kutubxonasi
lozimligini belgilashdan iborat. B unda h u q u q ishontirish m etodiga
tayanadi, zarur b o ‘lganda majburlash metodini, hatto jazolashni ham
n a z a rd a tutadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
