Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

H uquq tizimi.
H u q u q — ichki yaxlitligi va o 'z a ro muvofiqligi 
bilan ajralib turadigan m uayyan tizim. Lekin, boshqa tizimlar kabi, 
huquq ham huq u q tarm o q larid an ib orat kichik tizimlarga bo'linadi.
D avlatning yuridik norm alari yig'indisi uning huquqini tashkil 
etadi. Huquqiy norm alar turli-tuman bo'lib, ular o 'z a ro m u stah k am
bog'lan g an , muvofiqlashgan va yaxlit h u q u q tizimini tashkil etadi.
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H u q u q tizimi tu rli-tu m a n , lekin o 'z a r o m u s t a h k a m a l o q a d a
b o 'lg a n yuridik n o rm a la r yig'indisidir.
H u q u q tizimi k atta tarkibiy qismlar bo'lm ish huq u q tarmoqlariga 
b o 'l i n a d i . D a v l a t d a g i ijtim o iy m u n o s a b a t l a m i n g xilm a-xilligi 
ta rm o q la r g a b o 'lis h n in g asosini tashkil etadi. A y n a n shu m u n o ­
s a b a tla r h u q u q iy b o s h q a ru v n in g predm etini tashkil etadi. Ijtim oiy 
m u n o s a b a tla m in g h a r bir m a ’lum turi (oila. m e h n a t m u n o sa b a tla ri 
va h k .) tegishli h u q u q i y n o r m a l a r b ila n t a r t i b g a so lin a d i. Bu 
n o r m a la r h u q u q iy ta rtib g a solish p redm etiga k o 'r a ( y a ’ni ijtimoiy 
m u n o s a b a t l a m i n g m a ’lu m tu r i g a k o ' r a ) h u q u q t a r m o q l a r i g a
b o 'lin g an .
H u q u q ta rm o g 'i jam iy at hayotining m a ’lum sohasidagi ijtimoiy 
m u n o sab atlarn i tartibga soluvchi o 'z a r o bog'liq yuridik n o rm a la r 
yig'indisidir.
H a r b ir t a r m o q n i n g h u q u q i y t a r t i b g a solish p r e d m e t i o ' z
x u s u s iy a tla r ig a ega. Bu esa u s h b u m u n o s a b a t l a r d a g i h u q u q iy
tartibga solishning o'z iga xos jihatini belgilaydi. H u q u q iy ta rtibga 
solish usuli, h u q u q tizimini t a rm o q la rg a bo 'lis h n in g q o 's h im c h a
aso sid ir.
H u q u q i y t a r t i b g a solish usuli h u q u q n i n g ijtim oiy m u n o s a ­
b a tla rg a t a ’sir k o 'rs a tis h ig a y o r d a m la s h a d ig a n yo'llari, usullari, 
v o sitalarin in g yig'indisidir. M a s a la n , fu q a ro v iy -h u q u q iy usulda 
m ulkiy m u n o s a b a t l a m i n g ish tiro k ch ilari m u sta q il va b ir-biriga 
q a r a m e m aslig i, u l a r o ' z x o h i s h l a r i g a k o ' r a o ' z m u l k l a r i d a n
fo y d a la n ish h u q u q ig a ega ekanligi n a z a r d a tutiladi. F u q a r o lik
m u o m a la s i ish -tiro k c h ila ri o 'r t a s i d a g i m u n o s a b a t l a r t o m o n l a r
ishlab c h iq q a n sh a rtla r h a m d a ularn in g h u q u q va m ajburiyatlari 
erkin ra vishda belgilab q o 'y ilg an s h a rtn o m a asosida yuzaga keladi. 
F u q a r o v i y - h u q u q i y m u n o s a b a t l a m i n g s u b y e k tla r i o 'r t a s i d a g i
n izo lar sud to m o n i d a n hal etiladi. D a v la t b o s h q a ru v i so h a sid a
yuzaga keladigan m u n o s a b a tla r tartibga solishning bir usulini talab 
qiladi. Bu yerda to m o n la r bir xil h u q u q q a ega emas, u la rd a n biri 
ikkinchisiga b o 'y s u n a d i. T o m o n l a r d a n biri b o sh q a sig a n isb atan
h u k m r o n m av q eg a ega b o 'la d i.
Shunday qilib, m a ’muriy-huquqiy m unosabatlam ing (huquqning 
a y n an shu ta rm o g 'i davlat boshqaruvi sohasidagi m unosabatlarni 
tartibga soladi) asosiy usuli hokimiyatni boshqarish usuli bo'lib, u n d a 
davlat o rganlaridan biri ikkinchisiga bo'ysunadi.
H u q u q iy tartibga solish predmeti — ushbu h u q u q tarm o g 'in in g
norm alari t a ’sir o 'tk a z a d ig a n m unosabatlar, huquqiy ta rtibga solish 
usuli esa — u sh b u t a ’sir o'tk azilad ig an vosita.
34
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston huq u q tizimi huquqning quyidagi asosiy tarmoqlarini 
o ‘z ichiga oladi:
- 
konstitutsiyaviy huquq; m a ’m uriy huquq; fu q a ro lik huquqi;
- jin o ya t huquqi; yer huquqi; agrar huquq; mehnat huquqi; ijtim oiy
ta 'm in o t h u quqi; e k o lo g ik huquq; m o liy a v iy huquq; fu q a r o lik -
protsessual huquq;
- jinoyat-protsessual huquq; xo ja lik-p ro tsessu a l huquq.
Konstitutsiyaviy, m a ’muriy, fuqarolik va jinoyat h u quqi asosiy
h u q u q tarm o q lari deb hisoblanadi.
Y u q o r i d a s a n a b o ‘til g a n l a r n i n g d a s t l a b k i o ‘n ta s i m o d d i y
h u q u q t a r m o g ' i b o ' l s a , k e y i n g i u c h t a s i p r o t s e s s u a l h u q u q
t a r m o g ‘idir.
H u q u q tizim id a ik k ita h u q u q iy m a k o n n i a jr a tib k o ‘rsatish 
mumkin: ommaviy huq u q va xususiy huquq. Om m aviy h u q u q davlat 
bilan f u q a r o la r o 'r ta s id a g i m u n o s a b a t l a r n i ta r tib g a soladi. Bu 
h o k i m i y a t va b o 'y s u n i s h m u n o s a b a t l a r i d i r . O m m a v i y h u q u q
doirasiga konstitutsiyaviy, m a ’muriy, jinoyat, jinoyat-protsessual, 
soliq h uquqi sohalari kiradi.
X ususiy h u q u q o 'z a r o m a jb u riy a tla r asosida h u q u q la rg a ega 
bo'luvchi subyektlar o'rtasidagi m unosabatlarni tartibga soladi, bu 
yerda m u n o sab at ishtirokchilari tengdirlar. Xususiy h u q u q doirasiga 
fu q a ro lik , m e h n a t va oila h u q u q i so h a la ri kirad i. H u q u q n i n g
om m a v iy va xususiy h u q u q q a b o 'lin is h i Q ad im g i R im h u q u q i 
d a v r id a n b u y o n m a v ju d b o 'lib , b u n g a q a riy b ikki m ing yilcha 
bo'lgan.
Konstitutsiyaviy hu q u q konstitutsiyaviy tuzum asoslarini, inson 
va f u q a r o n i n g h u q u q va e r k in lik la r in i, m a m l a k a t n i n g d a v l a t
tuzilishini, Prezident, Oliy Majlis, h ukum at, sud tizimi, fuqarolarning 
o'z in i-o 'zi b o shqarish organlarining h uquqiy m a q o m in i m ustah- 
kam lab qo'y adi.
M a ’m uriy h u q u q davlat boshqaruvi, ijroiya hok im iy at sohasi 
( h u k u m a t faoliyati, ijroiya h o k im iy a tn in g b o s h q a o rg a n la ri)d a
yuzaga keladigan m unosabatlarni tartibga soladi. F uqarolik huquqi 
mulkiy va u bilan bog'liq shaxsiy nom ulkiy m u n o sa b a tla r (ismga 
ega bo'lish huquqi, s h a ’n va qadr-qim m atni himoya qilish, mualliflik 
huquqi va hk.)ni tartibga soluvchi h u q u q sohasidir.
J i n o y a t h u q u q i y o r d a m i d a d a v l a t q a n d a y ijtim o iy xavfli 
qilmishlarning jinoiy ekanligini va ularni sodir etganlik uchun qanday 
ja zo lar tayinlanishi mumkinligini belgilab beruvchi norm alarni o 'z
ichiga oladi. Bu n o rm a la r O 'z b e k isto n Respublikasining Jinoyat 
kodeksida jam langan.
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yer huquqi yerga egalik qilish. undan foydalanish va uni ta s a rru f 
etish sohasidagi m u n o sa b a tla rn i tartibga soladi.
A grar huquq qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta 
ishlash sohasidagi m u n o sa b a tla rn i tartibga soluvchi tarm oqdir.
M e h n a t h uquqi — m e h n a t m u n o s a b a tla rin in g kelib chiqishi, 
o'zgarishi va to'xtatilishi shartlarini belgilovchi, ish kuni va dam
o lish n in g dav o m iy lig in i, m e h n a t intizom i, o 's m i r l a r , a y o lla rn i 
muhofaza qilish kabilarni belgilovchi huquqiy normalarning yig'indisi.
F u qarolik-protsessual h u q u q n o rm alari sudlarning fuqarolik, 
oilaviy. m ehnat, yer bilan b o g i i q va moliyaviy m u n o sa b a tla r kabi 
bir q a to r m u n o sa b a tla r sohasidagi faoliyatini tartibga soladi.
F u q a r o l i k - p r o t s e s s u a l h u q u q q a i s h la r n in g x o 'ja lik su d la ri 
to m o n i d a n k o ' r i b chiqilishi t a r tib in i b o s h q a r a d i g a n x o 'ja lik -
protsessual huquqi yaqin turadi.
J i n o y a t - p r o t s e s s u a l h u q u q s u d l o v . t e r g o v , p r o k u r a t u r a
organlarining jinoyat ishlarini tergov qilish va sudda k o 'rib chiqish 
faoliyatini ta rtibga soladi.
H u q u q instituti h u q u q ta r m o g 'i tarkibidagi m a i u m m un o sa- 
batlarn i tartibga soluvchi yuridik n o r m a la r yig'indisidir. H u q u q
ta r m o g 'i h u q u q institutlaridan tashkil topgan. M asalan, konsti- 
tutsiyaviy h u q u q inson va fu q a ro n in g h u q u q lari va erkinliklari, 
prezidentlik, h u k u m a t kabi institutlarni o 'z ichiga oladi. F uqarolik 
h u q u q i esa rnulk h uquqi. m a jb u riy a t h uquqi, mualliflik h uquqi, 
meros h u quqi kabi institutlarni q a m ra b oladi.
D a v la tn in g ichki (milliy) h u q u q tizim idan tash q a ri, x a lq a ro
h u q u q tizimi h a m mavjud. Uning prins. ■
.ri va norm alari davlatlar, 
x a l q a r o t a s h k i l o t l a r va u s h b u h u q u q n i n g b o s h q a s u b y e k tla r i 
o'rtasidagi m u n o sab atlarn i tartibga soladi.
X alq aro h u q u q tizimi bir necha ta rm o q la rd a n tashkil to pgan 
bo'lib, rnisol tariqasida quyidagilarni sanab o'tish mumkin: xalqaro 
ta s h k ilo tla r h u q u q i, x a lq a r o xavfsizlik h u q u q i, d ip lo m a tiy a va 
konsullik huquqi, xalqaro dengiz huquqi va boshqalar.
O 'z navbatida, xalqaro h u q u q tarm oqlari insiitutlardan tashkil 
to pgan. M asalan. xalqaro dengiz huquqi hududiy havzalar. ochiq 
dengiz. quruqlik yerlari va boshqalarni o 'z ichiga oladi.