Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

16-мавзу СИЁСИЙ МАДАНИЯТ ВА СИЁСИЙ ИЖТИМОИЙЛАШУВ
Режа:

1. 
   «Сиёсий маданият» тушунчаси ва уни ўрганишга бўлган асосий ёнда-
   шувлар.
   
2. 
   Сиёсий маданият функциялари, даражалари, моделлари ва турлари.
   
3. 
   Сиёсий ижтимоийлашувнинг моҳияти ва вазифалари.
   
4. 
   Ўзбекистонда сиёсий маданият ва сиёсий ижтимоийлашувнинг хусуси-
   ятлари.
   

1. Сиёсий маданият» тушунчаси ва уни ўрганишга бўлган асосий ёццашувлар.
Бугунги кунда сиёсий маданият муаммолари назарий жиҳатдан ҳам, ама-лий жиҳатдан ҳам долзарб бўлиб, улар сиёсий суҳбатлар, баҳслар, мулоҳаза-лар ва тадқиқотларнинг знг кўп тарқалган мавзусидир. Сиёсий маданиятни тубдан такомиллаштириш зарурати жамият ҳаётида юз бераётган ўзгариш-лар туфайли объектив равишда амалга оширилмоқца. Зеро, «бирон-бир жа-мият маънавий имкониятларини, одамлар онгида маънавий ва ахлоқий қад-риятларни ривожлантирмай ҳамда мустаҳкамламай туриб, ўз истиқболини тасаввур эта олмайди».
Бундай шароитларда шахснинг мустақил фикрлай олиши, ижтимоий-сиёсий фаолиятда ижодий иштирок этиши, мураккаб сиёсий вазиятларда йўл топа билиши, тўғри қарорлар қабул қилиши сингари сифатларининг ижти-моий аҳамияти кескин ортади.
«Сиёсий маданият» атамаси XVIII аср немис файласуфи ва маъри-фатпарвари Иоганн Гердер томонидан илмий муомалага киритилган. Бироқ сиёсий маданият феноменининг ўзи Платон, Аристотель ва антик давр-нинг бошқа мутафаккирлари томонидан аллақачон ўрганилган ва ташкил этилган эди.
Сиёсатшунослик атамалари тизимига «сиёсий маданият» тушунчасини XX асрнинг 60-йиллари бошида америкалик сиёсатшунослар Г, Альмонд ва С. Верба олиб кирдилар. Улар сиёсий маданиятнинг ўзгариб борувчи (дина-мик) ҳодиса эканлигини таъкидладилар ва уни сиёсий тизим аъзолари ташқи хатти-ҳаракатларининг уларнинг билиши, ҳис-туйғулари, фикр-мулоҳазала-ри орқали аста-секин ўзгариши ва сиёсий тизимнинг ички хатти-ҳаракатла-рига айланиш сифатида қарадилар. Сиёсий маданиятни ўрганишга қизиқиш уйғотган сабаб XX асрнинг 60-йилларида Африка мамлакатларида мустамла-качилик тизимининг ҳалокатга учраши ва мустақил сиёсий ижод майдонига ўзларининг анъаналари, маданияти ва давлатчилик асосларига кўра Европа
236
мамлакатларидан фарқ қилувчи халқларнинг чиқиши билан ажралиб турув-чи воқеалар эди. Сиёсий маданият масалаларига қизиқиш ҳаётнинг ўзидан келиб чиқци, дунёда юз бераётган сиёсий жараёнлар катта туртки берди.
Мамлакатимизда сиёсий маданият муаммоларига бўлган қизиқиш XX асрнинг 80-йиллари ўртасида собиқ СССРда юз берган воқеалар муноса-бати билан уйғонди. 90-йилларнинг бошларидан эса бу қизиқишни ҳаётнинг ўзи тақозо этди. Сиёсий маданиятнинг ўзи нима?
Америкалик сиёсатшунослар Г, Альмонд ва Ж. Пауэлл уни мавжуд тизим иштирокчиларининг индивидуал қоидалари ва мезонларининг йиғиндиси, си-ёсий хатти-ҳаракатлар асосида ётувчи ва уларга маъно берувчи субъектив соҳа сифатида таърифлайдилар. Ушбу таърифда асосий эътибор сиёсий маданият-нинг субъектив жиҳатига қаратилган бўлиб, бунда унинг объективлиги ҳисобга олинмаган.
Польшалик сиёсатшунос Е, Витяр сиёсий маданият — бу ҳокимият би-лан фуқаролар ўртасидаги хатти-ҳаракатларнинг йигиндиси, деб ҳисоблайди. Унинг қараши ҳам амалда америкалик сиёсатшунослар таърифларининг ай-нан ўзидир. Россия сиёсатшунослигида сиёсий маданият — умумий инсоний маданиятнинг бир тури, сиёсий муносабатлар барча субъектларининг атри-бути, деган фикр қарор топмоқца.
Тегишли тадқиқотларнинг таҳлили «сиёсий маданият» тушунчасининг энг кўп учрайдиган қуйидага талқииларини ажратиб кўрсатишга имкон бе-ради:

• 
  шахснинг ва ижтимоий бирликнинг ўзида сиёсий маълумотлиликни,
  сиёсий онг ва ижтимоий-сиёсий фаолиятни бирлаштирган маданият;
  
• 
  жамият маънавий маданиятининг, унинг ижтимоий-сиёсий институт-
  лар ва сиёсий жараёнлар билан боғлиқ унсурларини ўз ичига олган қисми;
  
• 
  муайян ижтимоий бирлик ёки муайян шахсга хос бўлган сиёсий онг ва
  хулқ-атвор стереотипларининг йиғиндиси;
  
• 
  тарихан белгиланган сиёсий муносабатлар тизимида ижтимоий субъек-
  тнинг сиёсий билимлари, қадрият мезонлари, хулқ-атвор намуналарининг
  рўёбга чиқиши.
  

Сиёсий маданиятнинг ушбу барча талқинларини жамлаган ҳолда қуйи-даги умумий таърифни бериш мумкин бўлади: Сиёсий маданият — субъект-нинг давлат билан ўзаро таъсирини ва унинг сиёсий фаолиятга кириб бори-шини амалга оширишда восита бўлиб хизмат қилувчи сиёсий билимлар, қад-рият мезонлари, хулқ-атвор моделларининг йиғиндисидан иборат. Сиёсий маданият жамият ва шахснинг цивилизациялашганлигининг у ёки бу даража-сини, уларнинг сиёсий хулқ-атвор ҳамда хатти-ҳаракатларининг қандайдир қоидаларини қабул қилиш қобилиятини акс эттиради.
Сиёсий маданият инсон ва сиёсий ҳокимият ўртасидаги ўзаро ҳамкор-лик канали бўлиб хизмат қилади. Унинг асосий вазифаси кишиларни сиёсий фаолиятга ва, умуман, сиёсий тизимга жалб қилишдир.
Юқорида келтирилган таърифлардан маълум бўладики, сиёсий мадани-ятнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир:
• ҳокимият билан фуқаролар ўртасидаги ўзаро муносабатларда муайян
237
меъёрлар, хулқ-атвор тарзлари, қадриятларни олдиндан белгилаб беришни ўз ичига олади. Уларнинг бир қисми қонунчилик билан расмийлаштирилган бўлса, бошқа қисми эса — жамиятда анъаналар, урф-одат ва маросимлар шаклида қарор топади;
- сиёсий соҳанинг бир-бутунлигани таъминлаш. Бу сиёсий маданиятга хос бўлган хулқ-атвор қоидалари орқали амалга оширилади. Айнан ана шу-лар жамиятнинг сиёсий институтлари ва ташкилотларининг бирлиги ҳамда ўзаро ҳамкорлигига хизмат қилади; сиёсий методлар ёрдамида жамиятнинг умуман ҳаёт-фаолиятини мувофиклаштиришга имкон беради. Турли ижти-моий гурухларнинг манфаатлари, давлат ва унинг фуқаролари манфаатлари-нинг бирга қўшилишидан иборат.
Сиёсий маданият ўзига хос тузилмага эга. Унда билиш, ахлоқий баҳо бе-риш ва хулқ-атвор унсурлари ажратиб кўрсатилади.
Билиш унсури сиёсий билимлар, сиёсий маълумотлилик ва сиёсий та-факкур усулларини ўз ичига олади. Фуқароларнинг қуйидагиларни тегиш-ли тарзда билишлари ва англаб етишлари сиёсий маданиятнинг билиш унсури билан чамбарчас боғлиқлигидир: шахсий, жамоавий, давлат, иж-тимоий, минтақавий, глобал манфаатларни; конституцияни ва мамлакат-нинг бошқа қонунларини; йирик сиёсий партиялар ва бошқа ижтимоий-сиёсий кучларнинг дастурий қоидаларини; мамлакатда таркиб топган сиё-сий муносабатларни; юз бераётган сиёсий воқеа ва ҳодисаларни; давлат, партия ва ижтимоий-сиёсий органлар ҳамда ташкилотларнинг моҳияти, функциялари ва тузилмасини; асосий сиёсий меъёрлар ва тадбирларни; фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги иштирокининг асосий шакл ва усулларини; халқаро ҳаётдаги сиёсий жараёнларнинг ўзига хос жиҳатлари-ни ўрганади.