|
96
ятдир. У иқгисодий ҳокимият билан чамбарчас боғланган. Агар иқгисодий ҳокимият моддий бойликларни тақсимлаш қобилиятини англатса, социал ҳокимият эса социал зинапоядага ўринларни — мақомлар, лавозимлар, им-тиёзларни тақсимлаш қобилиятини англатади.
Ҳозирги замон давлатлари катта социал ҳокимиятга эгадирлар. Улар со-циал сиёсат ёрдамида аҳоли кенг қатламларининг ижтимоий аҳволини яхши-лашга сезиларли таъсир кўрсатишлари мумкин.
Маданий-ахборот ҳокимияти — бу илмий билимлар, ахборотлар ва улар-ни тарқатувчи воситалар орқали кишилар маънавий дунёси устидан назорат-дир. Бундан ташқари, ҳокимиятнинг бу обрў асосидаги итоаткорлик билан боғлиқбўлган ахлоқий, диний ва бошқа кўринишларидир. Ҳозирги кунда илғор мамлакатларда маънавий таъсир этишнинг барча кўринишлари орасида ил-мий-ахборот ҳокимияти биринчи ўринга чиқмоқца. Билим ҳукумат қарорла-рини тайёрлашда, кишиларнинг онгига бевосита таъсир этишда кенг фойда-ланилмоқца. Бундай таъсир кўрсатиш ижтимоийлашув муассасалари (таълим, ОАВ) орқали амалга оширилмоқца. Ахборот ҳокимияти турли-туман мақ-садларга хизмат қилишга қодир. У хукумат фаолияти ҳақида нафақат объек-тив хабарларни тарқатишга, нохолисона, ноаниқ хабарларни ташвиқот-та-рғибот қилиб, кишилар онги ва хулқ-атворини тўғри йўлдан чалғитишга ҳам хизмат қилиши мумкин.
Мажбурловчи ҳокимият — мажбурловчи ресурсларга таянадиган ва маж-бурий куч ишлатишни қўллаш ёки куч ишлатиш билан таҳдид қилиш ёрда-мида кишилар устидан назорат қилишдир. У иқгисодий, маданий-ахборот ҳокимияти етарли бўлмаганда амал қиладиган, уларни тўлдирадиган ҳоки-миятдир. Куч ишлатишга таяниш — мажбурловчи ҳокимиятнинг мухим хусу-сиятидир. Бундан мажбурловчи ва сиёсий ҳокимият айнан бир нарса экан, деган хулосани чиқармаслик керак.
Мажбурловчи ва сиёсий ҳокимиятни айнан бир нарса деб тушуниш ўрин-ли эмас. Куч ишлатишга, мажбурлашга сиёсий ҳокимият ҳам таяниши мум-кин. Масалан, жиноий гурухларни тугатишда, ташқаридан бўладиган босқ-инчилик ҳаракатларини бартараф этишда мажбурловчи ресурслардан фойда-ланилади. Бу билан уни мажбурловчи ҳокимият билан айнан бир нарса деб бўлмайди.
Сиёсий ҳокимият мажбурловчи ҳокимият сингари фақат куч ишлатув-чи, мажбурловчи (жисмоний, моддий, руҳий) ресурсларга таяниш билан чекланиб қолмайди. У ижтимоий муаммоларни ҳал этишда иқгисодий, соци-ал ва маънавий-ахборот ресурсларига ҳам таянади. Шунинг учун ҳам, маж-бурловчи ҳокимиятни сиёсий ҳокимиятдан фаркламоқ керак.
Ҳокимият кўринишлари юқорида қайд этилганлар билан чекланмайди. У субъектига кўра, давлат, партия, армия, касаба уюшмалари, оила ва бо-шқалар ҳокимиятига; қандай функцияларни бажаришига кўра — қонун чиқа-рувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига; ҳокимият субъекти ва объекти ўзаро ҳаракатининг устунлигига кўра — демократик, авторитар ва тоталитар ҳоки-миятларга бўлинади. Шунингдек, ҳокимият тарқалиш кенглиги бўйича халқ-аро ташкилотлар; макро даражада давлатнинг марказий органлари; мезо да-
97
ражада вилоят, туман ташкилотлари; микро даражада бошлангич ташкилот-лар ҳокимиятларига ажратилади.
Сиёсий ҳокимиятга қуйидаги бир қатор белгилар хос:
сиёсий ҳокимият жамиятда ижтимоий муносабатлар ифода этилиши-
нинг зарур шакли сифатида юзага келади ва қарор топади. Сиёсий ҳокимият
ўз моҳиятида ҳукмронлик субъекти билан объект ўртасидаги қарама-қарши-
ликни мужассам этади;
ҳокимият хатти-ҳаракатларда, субъектларнинг ўзаро муносабатла-
рида амалга ошириладиган имкониятдир. Уни ўзлаштириб олиш мумкин эмас.
Ҳокимиятни эгаллаш, уни бир қўлдан бошқасига ўтказиш бировларнинг
бошқаларга ўз истак-иродаларини зўрлаб тиқиштириш, уларнинг хулқ-атво-
рини бошқариш қобилиятини шакллантирувчи ва амалга оширилишини таъ-
минловчи воситаларнинг муайян йиғиндисини эгаллаб олиш ёки ўтказиш-
дан бошқа нарсани англатмайди;
сиёсий ҳокимият ижтимоий тизимнинг, ижтимоий-иқтисодий муно-
сабатларнинг ҳосиласидир;
сиёсий ҳокимият мажбурлаш билан боғлиқ. Шунга қарамай, уни фа-
қат мажбурлаш воситасида ёки жисмоний зўравонлик орқали амалга оши-
риш мумкин эмас. Мажбурлаш ижтимоий муносабатларни тартибга солиш-
нинг воситаси, жамиятни бошқаришнинг энг муҳим омили бўлиб хизмат
қилади. Ҳокимиятнинг асосий жиҳати одамларнинг ижтимоий ҳаётини бошқ-
аришдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
