Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

5. Янга давр сиёсий таълимоти.
Янги жамиятнинг яратилиш жараёни Янги даврга (ХУ11-Х1Х асрлар), ривожланиш жараёни эса, Энг янги ва ҳозирги даврга (XX аср) тўғри келади. Тадқиқотчилар Янги даврни дунё цивилизацияси тақцири учун мухим давр деб ҳисоблайдилар. Саноат ишлаб чиқаришга ва кўп жиҳатдан аграр хўжалик-ка асосланган анъанавий цивилизацияга қарама-қарши бўлган замонавий цивилизация айнан мана шу даврда шаклланди.
XVII асрда табиатшуносликнинг ривожи бошланди, олдинги сафда та-биий ҳуқуқ назарияси турган янги сиёсий доктриналар ривожланади. Мазкур назарияга кўра, давлат ва ҳуқуқ Худо томонидан яратилмаган, балки инсон онги қонунларига мувофиқ одамларнинг ижтимоий муносабатлари асосида тузилган.
Табиий хуқуқнинг биринчи йирик назариётчиси нидерланд олими, ма-шҳур «Уруш ва сулҳ ҳақида уч китоб» асарининг муаллифи Гуго Гроций (1583-1645) эди. Г. Гроций таълимотининг бошланғич нуқгаси инсон табиати, унинг ҳуқуклари, кишиларнинг ижтимоий фазилатларидир. Г. Гроцийнинг фикрига кўра, қачонлардир «табиий ҳолат» мавжуд бўлган ва унда давлат ҳам, хусу-сий мулк ҳам бўлмаган. Кишилар яшаш, мулоқот қилиш, мулк, озодлик ҳуқуқларига эга бўлганлар, бу ҳуқуклар оддий тарзда инсон онги билан бел-
32
гиланган. Бироқ инсониятнинг доимий тараққий топиши натижасида одам-лар орасида «ҳамманинг ҳаммага қарши уруши» пайдо бўлган, одамларнинг табиий хуқукларини ҳимоя қилиш зарурати юзага келган. Бу эса инсонлар-нинг биргаликда яшаш меъёрларини белгилашга ва уларни ҳимоя қилишга қодир бўлган давлат ҳақида ижтимоий шартнома тузишга ундайди.
Индивидларни ижтимоий шартнома тузишга ундовчи сабаблар турли-ча бўлиши мумкин: «ҳамманинг ҳаммага қарши уруши»нинг олдини олиш, тартиб ва адолат ўрнатиш истаги ва индивидларнинг табиий тенглигини улар-нинг қонун олдидаги тенглиги билан мустаҳкамлаб қўйиш ва ҳоказо. Табиий ҳуқуқ назариясининг тарафдорлари ижтимоий шартнома ғоясидан турли сиёсий, хуқуқий ва давлатга оид муаммоларни тушунтиришда фойдалан-ганлар.
Табиий ҳуқуқ ва ижтимоий шартнома назариясининг учта мактаби фар-кланади. Уларнинг энг машхур вакиллари — Т. Гоббс, Ж. Локк, Ш. Монтескьё ва Ж. Ж. Руссолардир.
Англиялик файласуф Томас Гоббс (1588-1679) кишилар жамиятда тар-тибни сақлаш эвазига ўзларининг барча табиий хуқукларини монархга топ-ширганлар, деб ҳисоблаган. Ўзининг машхур асари «Левиафан»д& у монар-хия тарафдори бўлиб чиқади ва подшоҳнинг иродаси — олий қонун, унга ҳамма бўйсуниши керак, деб тасдиқлайди. Ҳокимиятнинг бўлинишини у йўл қўйиб бўлмайдиган иш, деб ҳисоблайди, чунки бу ҳол давлатнинг заифлашу-вига олиб келади. Кучли давлат эса одамларга хос иллатлардан қутулиш воси-тасидир.
Т. Гоббс ўзининг «Табиий ва сиёсий қонунлардан парчалар» ва «Фуқаро тўғрисида» китобларида фуқаролар урушлари сабабларини ва уларнинг ол-дини олиш йўлларини англаш воситаси сифатида биринчи ўринга қўяди. Дав-латни эса у худо томонидан эмас, балки унинг бандалари — одамлар томо-нидан ўрнатилган «сунъий жисм» сифатида баҳолайди. Давлат ва ҳукмрон шах-снинг қуйидаги 2 муқаддас бурчи мавжуд:

• 
  Халқ фаровонлигини таъминлаш.
  
• 
  Мамлакат тинчлигини муҳофаза қилиш.
  

Т. Гоббс фуқаролар урушининг олдини олиш учун буржуа диктатураси зарурлигини исботлашга уринади. Давлат ўзида жамланган ягона идора воси-тасида тинчликни саклаши, табиий қонунлар бажарилишини таъминлаши, тартибни саклаши, хунармандчиликни ривожлантириши, инсонларнинг ди-ний, маънавий, ахлоқий қарашларига ҳам таъсир этиши керак бўлади.