|
«Bunday davlatda donolik, jasorat bardoshli me’yor va adolat kabi to’rt tamoyil ustuvordir. Davlatni boshqaruvchi kishilar avvalambor ana shunday sifatlarga ega bo’lishlari kerak»1.
Aflotun tengsizlikka qarshi o’zining ideal davlatini yaratadi-yu, ammo uni haqiqiy hayotda qurish imkoni yo’qligini ham anglab etgan. Agar qurgan taqdirda ham bu davlat abadiy qolmasligini aytadi, u buning sababini insonning boylikka, xususiy mulkka bo’lgan intilishi sababli jamiyatda doimo o’zaro urushlar, odamlarning qul va ozod kishilarga aylanishi davom etadi, natijada davlat tuzumi u yoki bu turdagi tuzimga almashib turadi, degan to’xtamga keladi.
Aflotun o’zining siyosiy qarashlarida ikkinchi bir davlat loyihasini ham yaratadi. Uning bu haqdagi qarashlari “Qonunlar” asarida o’z ifodasini topgan. “Bu davlat fuqarosi cheklangan miqdorda-5040 kishidan iborat bo’ladi. Ular chek tortish orqali uy-joy, uchastka oladilar, ulardan xususiy mulk sifatida emas, egalik huquqi asosida foydalanadilar. Barcha mol-mulk davlatga qarashli bo’ladi va meros sifatida bolalardan birortasiga o’tkazish mumkin. Dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanuvchi kishilar, savdogarlar va chet el fuqarolari bu fuqarolar qatoriga kiritilmaydi...”.2
Aflotun o’zining ideal davlati orqali jamiyat haqidagi ijtimoiy-siyosiy qarashlarini ifoda etadi. U o’z qarashlarida adolat, ijtimoiy tenglik g’oyalarini ilgari suradi. Ammo u jamiyatda odamlarni ijtimoiy tabaqalarga bo’lish orqali hammaning huquqini, manfaatini birday tenglashtiraolmaydi, shuningdek, qullar mehnatidan ham voz kechaolmaydi. Bu esa uning o’z atrofida mavjud tuzum ta’siridan albatta.
Aflotunning ijtimoiy qarashlari o’z davrida ham, undan keyin ham faqat yunon falsafasi va ijtimoiy ta’limotlar taraqqiyotiga emas, butun Evropa ta’limotlari taraqqiyotiga o’z ta’sirini o’tkazdi. Undan keyingi avlod uning g’oyaviy qarashlarini o’rgandi va yangi g’oyalar yaratdi. Aflotun ta’limoti Sharqda xam chuqur o’rganildi.
“... uning davlat va jamiyat haqidagi qarashlari Sharqda “Ikkinchi muallim” deb nom olgan O’rta asr mutafakkiri Farobiyning “Aflotun qonunlarining mohiyati” risolasida keng tahlildan o’tkazilganini ko’rishimiz mumkin”3.
“Aflotun mening do’stim, lekin haqiqat undan ulug’roq” degan hikmatli so’z muallifi Aflotunning shogirdlaridan biri Arestotel qalamiga mansub. Aristotel ba’zi manbalarda Arastu nomi bilan keladi. U (mil.av. 382-222 y) grek faylasufi, yirik mutaffakirlaridan biri sifatida tanilgan. Arastu Frakiyaning Stagira shahrida tug’ilgan. U Aleksandr Makedonskiyga ustozlik
qilgan. Yoshligida Aflotun Akademiyasida tahsil oldi. Arastu Afinada falsafa maktabi ochib, umrining oxirigacha unga rahbarlik qiladi.
Falsafa komusiy lugat. T. 2004 y. 327 – bet.
F . Muxiddinovayu Siyosiy va xukukiy taьlimotlar tarixi. 54 – 55 betlar.
Usha kitob, 50 - bet.
qilgan. Yoshligida Aflotun Akademiyasida tahsil oldi. Arastu Afinada falsafa maktabi ochib, umrining oxirigacha unga rahbarlik qiladi.
Aleksandr Makedonskiy Makedoniya taxtiga o’tirgandan so’ng o’z ustozi va do’sti Arastuga atab haykal barpo ettirgan. Bu haykalning poyida shunday so’zlar bor edi: “Iskandar ushbu yodgorlikni Nixomaxning o’g’li, buyuk donishmand va avliyo Arastu xotirasiga urnatdi.”1
Arastu o’zining “Siyosat”, “Afina politiyasi”, “Etika” asarlarida o’zining ijtimoiy- siyosiy qarashlarini bayon etgan. Arastu o’sha davrdagi barcha bilimlarni jamlab chiqib fanlarga bo’lib chiqadi. U ilmiy faoliyati davomida siyosatni etika bilan chambarchas holda taxlil etadi.
Aristotel ellinlarning siyosiy tajribasini umumlashtirib davlat to’g’risidagi ta’limotni yaratdi. U bu borada 158 ta qadimgi yunon davlatlari tarixini tiklashga muvaffaq bo’ldi. Uning fikricha, jamiyatni davlatdan ajratib bo’lmaydi. Jamiyat a’zolarini uch toifaga ajratadi: o’ta boylar, kambag’allar va o’rta hollar. Arastu jamiyatda kambag’allar ko’p bo’lishini istamaydi, uning nazarida mamlakatda sodir bo’ladigan turli tartibsizliklar, noxushliklar va beqarorliklar aynan shu toifalar tamonidan amalga oshadi.
Eng ideal, orzudagi toifa bu o’rta hol kishilar toifasidir. Ular tufayli jamiyat rivoj topadi, el-yurt tinch, vaziyat barqaror tus oladi, degan g’oyalarni ilgari suradi.
Arastu davlatni tabiiy taraqqiyot natijasi deb biladi. U davlatni oilaga tenglashtirgan holda barcha tuzilmalarni o’z ichiga olgan oliy shakldagi tuzilma sifatida talqin etadi. Arastu davlat haqida o’z qarashlarini bildirish bilan birga, Aflotunning har ikki ideal davlat to’g’risidagi nazariyalarini tanqid qiladi. Aflotunning ideal davlatidagi mulk, xotinlar va bolalarning umumiyligi g’oyasi unga yoqmaydi va bu davlatni barham topishiga olib keladi, deydi.
Arastu fikricha, davlatning vujudga kelishi bu murakkab jarayon. Davlat qanday bo’lishi esa o’sha davlat fuqarolarining kimligiga bog’liq. Davlat ikki shaklda: to’g’ri va noto’g’ri shaklda namoyon bo’ladi. To’g’ri shakldagi davlat hukmdorlari mamlakatni har tamonlama taraqqiy ettirishga intilsa, noto’g’ri shakldagi davlat hukmdorlari ko’proq o’z foydasini ko’zlab harakat qiladilar.
Arastu mavjud davlatlar taraqqiyotidagi tiraniya, oligarxiya va demokratiya turlarini tanqid qilib, xato boshqaruv shakllari deb ko’rsatadi.
Arastu ideal davlat sifatida politiyani ma’qul ko’radi. Uning nazarida, politiyada davlatni umummanfaat yo’lida ko’pchilik boshqaradi. Shuningdek, u o’zi orzu qilgan ideal davlatida boylar va kambag’al manfaati uyg’unlashgan va qonun ustuvorligiga asoslangan mo’’tadil demokratiya bo’lishini istaydi. Afinada Solon qilgan islohatni qo’llab-quvvatlab “Afinada demokratiya aynan Solondan boshlangan” degan edi.
Arastu agar davlatda fuqarolar o’rtasida lozim darajada tenglik bo’lmasa, mamlakatda norozilik kayfiyati paydo bo’ladi, bu esa mamlakat parokanda -
1 . Xakikat manzaralari va 96 mumtoz faylasuf. T. 2007 y. 95 -96 - betlar.
ligini keltirib chiqaradi, degan g’oyani ilgari suradi.
Uning idealidagi davlat fuqarolari etarlicha ta’minlangan, hududi esa geografik jihatdan qulay erga joylashgan bo’lishi kerak. Unda erning bir qismi davlat mulki bo’lsa, bir qismi xususiy mulkdorlarga tegishli bo’lishi lozim. Shunda mamlakat har tamonlama rivojlanadi va unda barqarorlik davom etadi. Qonunga asoslangan jamiyat Arastu orzu qilgan ideal davlatga xos.
Arastuning ijtimoiy-siyosiy qarashlaridagi davlat to’g’risidagi g’oyalar aynan uning ustozi Aflotun g’oyalarini takrorlamasa-da, o’zining ayrim tamonlari bilan Aflotun qarashlariga mos keladi. U hali garchi hayotda amalga oshirish mushkul bo’lsa-da, tengsizlikka qarshi o’zining adolatli, ideal davlat tuzish loyihasini yaratadi. Davlatning amal qilish shakllari masalasida Aflotundek o’ziga xos demokratiya tarafdoridir.
Arastu qarashlari, u yaratgan ijtimoiy-siyosiy ta’limot o’zida yuksak ezgu g’oya, ezgu mafkuralarni mujassam etgan. Shu sabab, uning ta’limoti shogirdlari va undan keyingi avlodlar tamonidan tadqiq va targ’ib etildi. Uning g’oyalari Evropada va Sharqda keng o’rganildi. Arestotel asarlari tarjimasi Bog’dodda XX asr oxirida amalga oshirildi. Arab dunyosida Kindiy, Roziy, Farobiy, Ibn Rushd, Inb Sino, Ibn Bojja, Ibn Tufayl tamonidan Arestotel ijodi tahlil qilib chiqildi. U dunyo olimlari tamonidan “birinchi muallim” unvoniga sazovor bo’ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
