Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

3 – masala. Suqrot olga surgan g’oyalar.
Qadimgi yunon mumtoz falsafasining asoschisi, afinalik birinchi faylasuf Suqrot milloddan avvalgi 470-399 (ba’zi kitoblarda uning tug’ilgan yili 447, 469) yillarda Afinada yashab o’tgan. U Afinada haykaltarosh Safroniks va doya Fenaretta oilasida dunyoga keladi. Ma’lumotlarga ko’ra, u juda ko’rimsiz kishi bo’lgan. Hayoti ham boshqalarnikidan ko’ra boshqacharoq kechadi. Erkin fuqaro sifatida davlatni boshqarish ishlari bilan shug’ullanish va iqtisodiy to’q hayot kechirishi mumkin bo’lsada, Suqrot chor-nochor muhtojlikda kun kechirgan. U doim eski liboslarda, yalangayoq yurgan. Bunga sabab, uning o’zi bunday ishlarga shaxsiy moyillik bildirmaydi. «Men bilan, -deydi Suqrot, -qandaydir ilohiy va g’aroyib narsalar sodir bo’ladi. Ular yoshligimdan boshlangan: qandaydir ovoz meni istagimga zid narsaga majbur qiladi: biror ishga unnasam, u meni boshqa biriga boshlardi. O’sha ovoz meni davlat ishlari bilan shug’ullanishimga yo’l qo’ymagan».¹ Uning birmuncha vaqt ota kasbi haykaltaroshlik bilan shug’ullanganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Doimiy iqtisodiy muhtojlik Sukrotga oilaviy baxt topaolmasligiga sabab bo’ladi.
Suqrot asosiy vaqtini odamlar o’rtasida yurib, munozara va suhbatlarda o’tkazgan. U odamlarning mavqeidan qat’iy nazar hayot, borliq, davlat va
jamiyat haqida savollar berib, ularni shoshirib qo’yardi. Bahs-suhbatlarda uning qo’li baland kelgan. Shuning uchun ko’pincha uning sochidan tortib
kaltaklashgan, ustidan kulib haqoratlashgan. Suqrot o’z shogirdlariga og’zaki


^{1. Garb falsafasi. T. Shark. 2004 y . 61 – 62 - betlar.}
saboq bergan. Uning shogirdlari Platon Antisfen, Aristipp, megoralik Evklid edi. U o’zidan hech narsa yozib qoldirmagan. Timey ismli shogirdi: “E, ustoz, nima sababdan dono fikrlaringizni qog’ozga tushirmaysiz, deb so’raganda, Suqrot: “Ey, Timey ,o’lik hayvonlarning terisiga ishonching va tirik, barhayot fikrlarga ishonchinchsizliging juda mustahkam ekan”¹– deb javob bergan.
Uning hayoti va ilmiy qarashlari Platonning “Suhbatlar”, “Fedon” va sarkarda Ksenafontning “Sukrot haqida estaliklar” asarida bayon etilgan.
Suqrot zamonasining Mashrabi edi. U o’z fikrini haq deb bilar edi. Haqiqat oldida hech kimga bo’ysunmadi. Oyoqyalang, titilib ketgan kiyimidan boshqa hech voqeasi yo’q, darveshsifat Suqratning turmush tarzi o’zini yuqori tabaqa, deb biluvchi aslzodalar va erkin fuqarolarning g’ashiga tegmasligi mumkin emas edi. O’ziga e’tibor bermaydigan, suhbatdoshining nasl-nasabini mutlaqo hisobga olmaydigan, savollari bilan duch kelganni so’roqqa tutib, uni mulzam qilishdan tortinmaydigan gado sifat shaxsning hatti-harakatlari o’zini dono hisoblaydigan takabbur afinaliklar uchun haqoratdek edi.
Suqrot o’z qarashlari bilan o’sha davrdagi ijtimoiy tuzumga tanqidiy munosabatda bo’ldi. Afina demokratiyasiga qarshi chiqdi. U garchi o’zining siyosat, davlat ishlari bilan shug’ullanmasligini e’tirof etsa-da, o’z qarashlarida, odamlar bilan suhbat-munozaralarida davlat va jamiyat bilan bog’liq ijtimoiy masalarni ham tahsil qilar edi, jamiyat, davlat, polisni boshqarishga doir o’z munosabatini, nazariya va ijtimoiy-siyosiy kontsentsiyasini ilgari surdi.
Suqrotning fikricha, u siyosatchimi, uy boshqaruvchisi yoki rahbar xodim, davlatni idora etuvchi shaxsmi, kim bo’lishidan qat’iy nazar, avvalo, o’z sohasi bo’yicha ma’lum bilimga ega bo’lishi kerak. Barcha ezgu ishlar bilim orqali bo’lganidek, davlatni boshqarish, siyosat, adolat ham bilim orqalidir. Demak, bilimga asoslangan siyosat va adolat ezgu, axloqiy bo’ladi.
Suhrot davlat boshqaruvini qura tashlash, ko’pchilik tamonidan saylash yoki aslzodalar saylashi orqali emas, faqat davlat boshqaruvi to’g’risida tayanch bilimga ega inson tamonidan amalga oshishini istaydi. Uning fikricha, agar ko’ngchilik tamonidan davlat boshlig’i saylansa, boshqalar uning bilimi haqida hech narsa bilmasliklari mumkin, oqibatda hokimiyatga tasodifiy, hatto johil, nodon, yovuz shaxslar ham kelib qolishi mumkin. Uning orzusidagi “bilimli odam” davlatni boshqarish to’g’risida muayyan bilim ega bo’lib, uning davlati xoh demokratiya, xox oligariya, tiraniya yoki urug’-aymoqchilik aristokratiyasiga va an’anaviy podshohlik kabi boshqaruv usullariga asoslanganligidan qat’iy nazar, «bilimi odam» barchaga barobar va teng rahbar bo’laoladigan shaxsdir. Bunday shaxs davlatni boshqarsa, mamlakatda ijtimoiy adalat xukm suradi. Davlatni boshqarish faqat aslzodalarga xos ish emas, agar
harakat qilsa, har kim (u, albatta erkin fuqarolarni nazarda tutgan) boshqarish ilmini egallashi, siyosiy ezgu amallarga o’zini tayyorlashi mumkin,
harakat qilsa, har kim (u, albatta erkin fuqarolarni nazarda tutgan)


^{1. « Xakikat manzaralari va 96 mumtoz faylasuf». T. 2007 y. 59 – bet.}
boshqarish ilmini egallashi, siyosiy ezgu amallarga o’zini tayyorlashi mumkin, deb hisoblaydi.Davlatni boshqarish oson ish emas. Davlat rahbari muayyan bilimga ega bo’lish bilan birga, mol-dunyo to’plashdan o’zini tiyaoladigan, polisga xizmat qilishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’ygan va bu ishda fidoiy inson bo’lishi kerak.
Suqrot boylikka, nafsni qondirishga o’chlikni qaralar ekan, siyosatchilardan deyarli zoxidona umr kechirishni talab etadi, me’yoridan ortiq hech narsaga ega bo’lmaslikni va bunga intilmaslikni shart qilib qo’yadi.
Sukrotning bir paytlar okil va insofli raxbar tugrisidagi ushbu fikrlari sizu biz yashab turgan bugungi kunimizga xam daxldordir. Shu o’rinda I.Karimovning davlat xokimiyatida ishlayotgan rahbarlar fa’oliyati bilan bog’lik masalada bildirgan fikrini keltirib o’tsak: “Ming afsuski, xokimiyat va boshqaruv idoralarida o’tirgan ba’zi shaxslarning o’zlari qonun talablariga rioya qilish uyoqda tursin, qonunni qo’pol ravishda buzishi, avvalo, o’z manfaatini ko’zlab, vazifasini suyiste’mol qilishi hech chidab bo’lmas holatdir”¹.
Quldorlik demokratiyasi hukum surgan, ijtimoiy tengsizlik kuchaygan Afina jamiyatida Suqrotning ijtimoiy adolat, “bilimli odam” boshqaruvi to’g’risidagi siyosiy qarashlari, ezgu g’oyalari amalga oshishi qiyin edi. Shu boisdan uni shogirdlaridan boshqa tushunuvchi xayrixoh odam topilmadi. Ayniqsa, aslzodalar, aristokratlar uni yomon ko’rishardi. Oqibatda, unga bir qator ayblar qo’yilib, uni yoshlarni yuldan uruvchi, davlatga qarshi ish ko’ruvchi shaxs sifatida qoralashadi. Anit boshchiligidagi demokratik hokimlar uning ishini sudga oshiradi. Bu xakda Platon uzining « Sukrotning oqlanishi » asarida bayon etib o’tgan.
Afina fuqorolari qonunlarga itoat etish deganda ma’lum tasavvurlarga ega bo’lgan, albatta. Ammo o’sha davrdagi Afina qonunlarida ijtimoiy hayotning barcha tamonlari to’la qamrab olinmagan. “Polis xudosi” deganda aynan qaysi xudo,“yoshlarni yo’ldan urish” deganda xam aniq qanday hatti-harakatlar nazarda tutilganligi o’sha davr qonunlarida aks etgan deb bo’lmaydi. Shuning uchun V. Nersesyantsning fikricha, Suqrot yuridik nuqtai nazardan emas, balki o’sha davr an’anaviy qarashlari va tushunchalariga muvofiq aybdor deb topilgan.
Suqrotning ustidan olib borilgan sud jarayonida qatnashgan sudyalarning yarimidan ko’pi (501 kishidan 280 tasi) nohaq hukmga ovoz bergai bois u aybdor deb topildi. Unga bir necha ayblar qo’yiladi:
a) polisda o’rnatilgan tartib va qonunlarga nisbatan yoshlarda nafrat uyg’otadi, shu tarzda o’z tinglovchilarini zo’ravonlikka undadi;
b) tinglovchilari orasida Afina davlatiga ko’p zarar etkazgan Alkivad va Kritiy bor edi;
v) Mashhur shoirlardagi badsatrlarni keltirib, oddiy xalqda hurmatsizlik uyg’otdi.
g) ota-onasi, qarindoshlar, do’stlarini masxaralab, yoshlarni ularga qarshi


^{1. I. Karimov . «O’zbek xalki xech kachonb xech kimga karam bulmaydi» . T. 13 – jild. 110 – bet.}
qo’ydi.
Suqrot polisdagi saylov tartiblarini qoralab, ularni masxaralab, bu borada mashhur shoirlar (masalan Gesiod, Gomer) ijodidan badsatrlar keltirgan. Alkiviad va Kritiy esa uning tinglovchilari bo’lgan, ammo ularning zo’ravonliklari uchun Suqrat javobgar bo’lishi mumkin emas. Yoshlarni ota-onalariga qarshi qo’ydi, degan aybga esa ayblovchilar biror bir misol keltiraolmaydi. Suqrot, sudyalardan o’zini oqlash uchun guvohlar chaqirishini so’raydi, ammo, ular bunga ahamiyat bermaydi.
Suqrotga qo’yilgan ayblardan shuni ko’rish mumkinki, o’sha davrda Afina demokratiyasi bugungi biz tushunayotgan, yoki haqiqiy demokratiya tamoyillariga to’g’ri kelmaydi. Buni inson shaxsini, uning hur fikrini bo’g’ish deb tushunmoq kerak. V.Rassel o’zining “G’arb donishmandligi” asarida, “Suqrotni davlat dinini mensimaslikda va o’z ta’limoti bilan yoshlarni aynitganlikda aybladilar, ammo bu ayb soxtadir. Aslida esa Areonag Suqrotning do’stlari va o’quvchilari a’zo bo’lgan aristokratiya partiyasi bilan aloqalariga qarshi edi” deb yozgan edi.
Suqrot buni yaxshi bilgan, o’ziga qo’yilayotgan ayblarning nohaqligin sezib turgan va hujumni ham oldindan bilgan. U so’nggi nafasida ham o’zining “Kuch-bilimda”, “O’z-o’zingni angla” g’oyalariga sodiq qoldi.
Aytishlaricha, Suqrotning shogirdlari, uni zindondan ozod qilishga urunishgan va qochib ketish chorasini xam topganlar. Ammo u bu yo’lni o’ziga ep ko’rmagan. U “Afina qonunlarini tanqid qilsam-da, ularni etuk emas deb bilsamda, bu qonunlarni afinaliklar qabul qilgan ekan, ularga bo’ysunmaslikka haqqim yo’q. Yoshim bir joyga borganida ularni buzib, avlodlarning tavqi-la’natiga qolmay”. deb javo beradi.
Ba’zi adabiyotlarda demokratiya na’munasi sifatida talqin qilinayotgan Afina demokratiyasi, aslida fuqarolarning siyosiy huquqini toptashdan iborat tuzum edi. Bir xovuch zodogonlar manfaatini himoya kilgan Afina demokratiyasi Suqrotdek erkin fikrlilarni istamas edi.
Suqrot ta’limotchi sifatida garchi o’z zamonasining siyosiy hayotida qarshiliklar uchrasa-da, o’zi ilgari surgan ezgu g’oyalarga sodiq qoldi. Uning g’oyalari o’sha davr Afina jamiyatida biror bir o’zgarish yasayolmasa-da, keyingi avlodlar ijtimoiy-siyosiy qarashlarida o’z ifodasini topdi. Uning shogirdlari ustozining ezgu g’oyalarini bizgacha yozib qoldirdi. Suqrot Afina qonunlariga itoat etdi, umr bo’yi o’zi targ’ib qilgan axloqiy tamoyillarga sodiq qolib, ularning qudratli ma’naviy-ruhiy kuch ekanini amalda o’z qismati orqali isbotlashni afzal ko’rdi. Shu boisdan uning hayoti, ijodi, hatto o’limi ham asrlar davomida avlodlar uchun yuksak na’muna, ibrat bo’lib kelmoqda.