J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

m a m la k a t p u l b ir lig i(A )
100.4% _
A
В m am lakat pu l birligi (B) 108.5% 
~ ’ 
В
Real valuta kursi, nom inal valuta kursi va xorijiy m am lakatlarda- 
gi iste’mol narxlari indeksiga to ‘g ‘ri, milliy iqtisodiyotdagi iste’mol 
narxlari indeksiga esa teskari proporsional ravishda o‘zgaradi.
Real valuta k u rsining o rtishi (ya'ni haqiqatda kam ayi- 
shi, yuqoridagi misol b o ‘yicha 4 barobar 3 barobarga tushish i) 
bu m a m lak a td a ishlab ch iqarilgan m a ’lum b ir tovar n a rx in in g
boshqa m am lakatga n isb atan o rtg an lig in i, ya’ni q im m atlash - 
g an lig in i anglatadi. Bu esa, o ‘z navbatida, ushbu m a m lak a tn in g
m a z k u r m ahsulot tu ri bo‘yicha xalqaro raqobatbardoshligini pa- 
sayganligidan dalolat beradi.
Real valuta k u rsinin g pasayishi (ya'ni haqiqatda ortish i y u q o ri­
dagi m isol b o ‘yicha 4 b aro b ar 5 barobarga o ‘sishi) bu m illiy pul 
b irligida ifodalangan xorijiy m ah su lo tla r bah o sining o rtish in i ang- 
latib, m illiy iqtisodiyotning xalqaro raq o batbardoshligini oshirib, 
m a h su lo tla r eksportini y an ad a kengayishiga sabab b o ‘ladi.
A gar m am lakatlardagi iste’mol m a h su lo tla rin i va x izm atlar- 
n in g n a rx la r darajasi b ir xil b o ‘lsa, real valuta kursi n o m in al valu­
ta kursiga teng b o ‘Iadi.
V aluta ku rsinin g m a’lum b ir turdagi xorijiy valutaga em as, bal- 
ki kotirovka qilingan b archa tu rd agi yoki m a ’lum bir g u ru h valu- 
talarg a n isb atan oshishi yoki tu shish ig a, ya’ni din am ik asig a baho
berish u ch u n sam arali valuta kurslari hisoblanadi. M azk u r valuta 
k u rsin i hisoblashda m am lak a tn in g asosiy tashqi savdo h am k o r-
135

---

lari bo‘lgan m am lakatlar valutalari olinadi, ch u n ki eksportyorlar 
o ‘zlarin in g m ahsulotlari va xizm atlari uchun to ‘lovlarni asosan 
ushbu valutalarda qabul qiladi, shuningdek bozorda im portyorlar 
tom onidan ularga talab ko‘p b o la d i.
N o m in al sam arali valuta kursi (nom inal effective exchange 
rate, N E E R ) — bu m am lakatdagi valuta operatsiyalarida tashqi 
savdoda asosiy ham kor bo‘lgan m am lakatlar valu talarin in g
salm og‘ini inobatga olgan holda hisoblangan indeks ko‘rinishidagi 
valuta kursidir.
N E E R quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Bu yerda: E”e — nom inal sam arali valuta kursi; Sj — i m am - 
lakat ko‘rsatkichlari yig‘indisi; i — tashqi savdoda ham kor m am -
bo‘yicha bazaviy yil valuta kursi (E 0)ga nisbatan joriy yildagi n o m i-
ÜV I 1 jy|
nal valuta kursi ( E l)n in g o ‘zgarish indeksi; ^ = --------i---------i—
— asosiy ham kor m am lakatlar bilan qilingan savdosi (EX j+IM j) 
ning m am lakat tashqi savdosi (EX total+ IM total)dagi salm og‘i.
N om ina] sam arali valuta kurslarini hisoblashda ekspertlar- 
ning bahosi m uhim aham iyatga ega. M asalan, X V F m etodologi- 
yasi b o ‘yicha nom inal valuta kurslarini hisoblash uchun quyidagi 
ko‘rsatkichlarni aniqlab olish zarur:
1. Qolgan barcha valuta kurslari indekslari hisob-kitob q ilina- 
digan bazaviy yilni tanlab olish;
2. Yil davom ida shakllangan valuta kurslarining o ‘rtacha qiy- 
m atini hisoblash usulini belgilash;
3. M am lakatning tashqi savdoda ham kor asosiy davlatlarini 
aniqlash;
lakat; PnE - —1 — tashqi savdo ham kori bo ‘lgan har bir m am lakat
136

---

4. Tashqi savdoda ham ko r asosiy davlatlar bilan am alga oshi- 
rilgan xalqaro operatsiyalarning m illiy tashqi savdo hajm idagi 
ulushini aniqlash;
5. Tashqi savdoda h am kor asosiy davlatlar valutalariga nis- 
batan m illiy v alutaning o ‘rtacha yillik ayirboshlash kursi indeksi- 
ni bazaviy yilga nisbatan hisoblash.
6. Tashqi savdoda h am kor asosiy davlatlar bilan am alga oshi- 
rilgan xalqaro operatsiyalarning m illiy tash q i savdo hajm idagi 
ulushini ushbu davlatlar valutalariga n isb atan hisoblangan m illiy 
valutaning o ‘rtac h a yillik ayirboshlash kursi indeksiga ko‘paytirish 
va n atijalarni um u m lashtirish.
Biroq, n o m in al sam ara]i valuta kursi nafaqat valutalar qiy- 
m atidagi o ‘zg arish larni, balki h am k o r davlatlardagi n arx larn in g
o'zgarish darajasini ham o‘zida m ujassam etadi.
Real sam arali valuta kursi (real effective exchange rate, R EER ). 
N o m in al sam arali valuta kursidan real tendensiyalarni aniqlash, 
ya’ni inflyatsiya ko‘rsatk ich larin i chiqarib tashlagan holda m am - 
lakatlardagi ishlab chîqarish, iste’mol x arajatlarini solishtirish 
uch u n real sam arali valuta kursi hisob -kito b qilinadi.
R E E R quyidagi form ula asosida hisoblanadi:
e
; = 2 ( p ' - w ,)
Bu yerda:
Ere —real sam arali valuta kursi; 
— i m am lak at ko‘rsatkichlari
E
yig‘indisi; i — tashqi savdoda h am k o r m am lak at; PrE = —1 —
tashqi savdo h am k ori b o ‘lgan h ar b ir m am lak a t b o ‘yicha bazaviy 
yil valuta kursi (E 0)ga n isbatan joriy yildagi real valuta kursi (Er)
n in g o ‘zgarish indeksi; W( = 
— — asosiy ham kor
E X total 
total
m am lak atla r bilan qilingan savdosi (E X L+I M in in g m am lak at 
tashqi savdosi (EX total+ lM total)dagi salm og‘i.
137

---

A gar m illiy valutaning real sam arali kursi oshsa ushbu m am - 
lakatning ja h o n bozoridagi raqobatbardoshligi kam ayadi, ya’ni 
eksport tovarlari qim raatlashib, u ning m iqdori qisqaradi, im port 
m ahsulotlari esa, aksincha arzonlashib, m iqdori ortib boradi.
Real sam arali valuta kursining rivojlanishi o datd a nom inal 
sam arali valuta kursining o ‘zgarish tendensiyasiga mos holatda 
harakatlanadi. U lar o ‘rtasidagi k atta o ‘zgarishlar tu rli ham kor 
m am lak atlarda keskin holatda yuzaga kelgan yirik darajadagi 
inflyatsiya su r’atlari bilan bog‘liq bo ‘ladi.
X alqaro valuta fondi liar 10 yillik davriy oraliqda asosiy valuta- 
larga nisb