Izbullaeva indd

“Бир хунук овозли муаззин” 
ҳикоятини келтиради.
 
Бир ёмон овозли муаззин кофирлар 
354
Ўша жойда. –Б. 400.
355
Ўша жойда. –Б. 485.

---

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
140
шаҳрига келиб, ҳар тонг азон айтиб бонг урар экан. Унга: “Қўй, 
сен азон ўқима, уруш чиқади, душманлик кучаяди”, – деб тана-
дашном берсалар ҳам, парво қилмай, ҳар тонг азон ўқийверар 
экан. Шунда бир кофир қўлида тўн, ҳалво, ҳадялар билан ке-
либди-ю, “Хушовоз муаззин қаерда? деб уни сўрабди. Бундан 
ажабланган одамлар: “Овози қурсин, қўй, уни нима қиласан?” 
дейишибди. Ҳадялар билан келган кофир: “Менинг бир қизим 
бор эди. У мўмин бўлиш орзусида, бошини бир савдо билан 
банд қилиб қўйди. Оиланинг ҳам тинчи бузилди. Қанчалик 
панд-насиҳат қилмай, кор қилмади. Бир кун эрталаб муаззин-
нинг овозини эшитди ва “Ким куйлаяпти?” деб сўраб қолди. 
Синглиси унга: “Бу бонги азон, аҳли мўминларни намозга чор-
лаяпти”, – дебди. Бовар қилмай бошқалардан ҳам сўрабди ва 
шу жавобни олибди. Узоқ ўйга толиб, ғам-андуҳ чекиб, мусул-
мончиликдан кўнгли қолди”, – дебди. Муаззинни кўриб уни 
хуш овози учун табриклабди, тақдирлабди.
Кимки иймон топди, топди ул омон,
Ўзгаларга қолгани – куфру гумон
356
.
Бу ҳикоят орқали Румий ёшларнинг тақдирига дахлдор 
бўлган соғлом эътиқод, юксак дунёқараш ва соф иймон асосла-
рини шакллантириш жараёнида йўл қўйилган биргина хато 
ёшларнинг мустақил фикрловчи, олижаноб шахс бўлиб ети-
шишларига тўсиқ бўлиши мумкинлигини таъкидлайди ва ий-
монини бут сақламаган кимсаларга: “Сизнинг ишончингиз ҳам 
шундай ўткинчи, ёлғон. Ўша азон каби йўлдан қайтарувчидир”, 
– дейди. У яна иймоннинг кучи ҳақида бир қатор тушунчалар-
ни келтиради. “Иймонга эришган нажот топди, иймонга кел-
маганларнинг шубҳаси икки қатла ортди” дейди.
Румий қарашларининг мезони унинг илоҳийлик ва инсо-
нийликни ёритишидадир. Румий иймон борасида фикр юри-
тар экан, уни диний ва умуминсоний маънавий иймонга ажра-
тиб кўрсатади ва шу ўринда булар бир-бирини тўлдиради, деб 
ҳам уқтиради. У умуминсоний маънавий иймонни – юксак 
инсонийликнинг намоён бўлиши деб билади. Иймоннинг уму-
минсоний маънавий қадриятлардан иборат шартлари илмий-
маърифий, изчил маданий тадбирлар ҳамда анъанавий тур-
муш тарзи ва мафкура таъсирида шакллантиради. 
Иймон муайян ғоя, дунёқарашга ҳис-ҳаяжонли ёнда-
шув маъносида эътиқодга яқин туради. “Эътиқод (арабча 
356
Ўша жойда. –Б. 610.

---

3-БОБ. “Маснавийи маънавий” асарида инсонни маънавий-ахлоқий тарбиялаш 
141
“иътақада” феълидан) ишонч, иймонли бўлиш маъноларини 
англатади. Кенг маънода эътиқод инсон фаолияти учун маъна-
вий асос, йўл-йўриқ ва мўлжал бўлиб хизмат қилувчи, ақл, ҳис 
ва ирода воситасида англанган ҳамда уларнинг тўғрилигига 
ишонч билан боғлиқ бўлган психологик ҳолатни ифодалайди. 
Билим ва ғоялар инсоннинг ҳам ақли, ҳам қалби билан ўзлаш-
тириб олинганидагина эътиқодга айланади. Умуман олганда, 
эътиқод шахс, гуруҳ ва оммани жипслаштирувчи, одамлар-
ни ижтимоий ҳаётнинг фаол аъзосига айлантирувчи омил 
ҳисобланади”
357
.
Эътиқод маънавий тарбия категорияларидан бири бў-
либ, унинг мазмун-моҳиятига кўра қандай компонентлардан 
тузил гани тўғрисида аниқ илмий асосланган тасаввурга эга 
бўлишимиз лозим. Румийнинг фикрига кўра, эътиқодни хусу-
сийдан умумийга бирлаштириб турган барқарор элементлар-
дан бири – ақл (билим)дир. Маълумки, инсон ижтимоий ва 
онгли фаолиятида муайян билим турларини эгаллашга ин-
тилади. Бу билимлар назарий ёки эмпирик мазмундан таш-
кил топган бўлиши мумкин. Гап шундаки, олинган билимлар 
эътиқодга айланиши учун бир неча босқичлардан ўтади. Да-
стлабки босқич англаш холати бўлиб, унда билимнинг маъ-
но-мазмунига тушуниб етилади. Сўнгра ўзлаштириб олинган 
билимлар, инсоннинг моддий ва маънавий эҳтиёжларига ай-
ланади. Эътиқодга айланган билим инсон амалий фаолияти-
ни такомиллаштиради. Шундай қилиб, инсон хулқ-атвори ва 
хатти-ҳаракатининг феномени бўлган эътиқод: билиш, бахо-
лаш, бошқариш каби вазифаларни бажаради. Демак, эътиқод 
инсон вояга етиши билан боғлиқ ўзига хос эҳтиёж ва манфа-
атлар, ҳаётий тажриба асосида шаклланиб, мустаҳкамланиб 
боради ва шахс фаолиятининг изчил, мантиқий, мақсадли бў-
лишига олиб келади.
Эътиқод ижтимоий жиҳатдан инсоннинг фаолияти би-
лан боғлиқ бўлади. Зеро, эътиқод фақат амалий фаолият 
жараёнида ўзлигини намоён қилади. Эътиқод эзгу фазилат 
сифатида инсон камолотида муҳим ўрин тутади. Журъат-
сизлик, қатъиятсизлик, бефарқлик каби салбий ҳолатлар эса 
эътиқоднинг заифлигини кўрсатади. Бундай кишилар кўпин-
357
Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг маънавий-маъри
-
фий асослари: Ўқув қўл. / Масъул муҳаррир: А.С. Очилдиев. –Т.: “Тошкент 
ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2008. –Б. 7. 

---