Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
128
“Маснавий”да қуйидаги мисралар келтирилган:
Кимки менсиз эрса, менлар унга дўст,
Ўзига нодўст эрур мардумга дўст.
Ойина суратисиз эрса, не етар,
Ҳар не суврат эрса, унда акс этар
339
.
Байтдан англашилишича, ўзини англамаган, ўз шахсий 
фик рига эга бўлмаган кишиларга ҳамма йўлбошчилик қилади, 
бундай кишиларга ҳамма ўз фикрини сингдирмоқчи бўлади. 
Шоир, “мен”лигини, ўзлигини англамаган инсонларни, сурат-
сиз ойна мисолида тасвирлайди ва у ойнада фақат ўзгалар-
нинг сурати намоён бўлади, яъни ўзини танимаган одам фақат 
ўзгаларнинг фикри билан юради, деб таъкидлайди. 
Ўзлигини нотўғри англаш инсонни, биринчи ҳолатда, ўзига 
ортиқча баҳо бериш ва кибру ҳавога берилишига олиб келса, 
иккинчи ҳолатда, ўзига паст баҳо бериш – ўзидаги иқтидор, 
истеъдодни очолмай, фаоллиги етарли бўлмасликка, пас-
сив, умидсиз, инқироз ҳолатига туширади. Бу икки ҳолат ҳам 
инсон камолотига ёмон таъсир кўрсатади. Демак, жамият-
да фаолият кўрсатаётган ҳар бир шахс миллий ўзлигини, ўз 
моҳиятини англаши, ўз шахсий фикрига эга бўлиши лозимки 
ўзгаларнинг ёт фикрлари уни йўлдан адаштирмасин. Чунки, 
ўзликни англаш жараёнида билиш объекти ҳам, субъекти ҳам 
инсоннинг ўзи бўлади. Инсон ўз-ўзини англаш жараёнининг 
қуйидаги шакллари мавжуд:
Биринчи шакли – ўз-ўзини ҳис қилиш, яъни ўзини, ўз жис-
мини қуршаб турган дунёдаги предметлар, ҳодисалардан 
фарқини билиш.
Иккинчи шакли – жамиятдаги ўз ўрни, шу жамият аъзоси, 
аниқ фаолият эгаси, маълум ижтимоий гуруҳга мансублигини 
билиш.
Учинчи шакли – ўзини фуқаро сифатида англаш, ўз ишлари 
учун масъулликни ҳис қилиш, ўз фаолиятини назорат қилиш, 
ўз-ўзига баҳо бера оладиган, ўз-ўзига ҳисоб бера оладиган 
шахс даражасига етиш.
Румий дейди:
Кўзни юмгил кўзга айлансин кўнгил,
Кўз бўлурму ҳақни кўрмас бўлса ул...
339
Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ 
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 588.

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
129
Яъни ўзликка эришиш учун кўз ва кўнгил бирлиги, “тил ва 
дил бирлиги”га эришиш лозим. “Маснавий”да келтирилган 
ҳикоятга кўра, бир киши дўстининг уйига меҳмонликка ке-
либди. Эшикни қоқибди. Ичкаридан “Ким” деган овоз келибди. 
“Мен”, – дебди меҳмон. Мезбон жавобни эшитиб, “Бор, сендай 
хом одамга бу ерда жой йўқ”, – дебди. Меҳмон куйиб-пишиб, 
яна дўстининг эшигини тақиллатибди. “Ким”, – дебди мезбон. 
“Мен ўзингман, эй дўстим”, – дебди меҳмон. Шунда эшик очи-
либ: “Агар сен мен бўлсанг уйга кир, чунки бу уйда иккита мен-
га жой йўқ”, – деган экан мезбон. Румий ёзади:
Икки ип бир игнадан ўтмайди чин,
Битта ип эрсанг агар, ўт игнадин
340
.
Бу ҳикоят мазмуни инсон ўзлигини англасагина менлиги-
ни англайди. Қачонки инсонда иккилик мену сен экан, яъни 
зоҳирий – суръат ва ботиний –маъно гармония(уйғунлик)да 
бўлмас экан, инсон ўз моҳиятини ҳеч ҳам англай олмайди. 
Ўзликни англаш жамият олдида турган вазифаларни тўғри 
англаш, ижтимоий тажрибалардан фойдаланиш, қонуният-
ларини билиш, Ватан, миллат олдидаги масъулият туйғуси 
ҳамдир. Румий маънавиятнинг асосий вазифаси, маънавият-
нинг маъно-моҳияти, илдизлари, ноёб ва бетакрор намунала-
рини келтириш билан бир қаторда, буларнинг инсон ўзлигини 
англашидаги таъсирини такрор ва такрор ёритиб беради ва 
“ўзини англаган инсон бахтлидир”
341
, – деб таъкидлайди. 
“Маснавий”да маъно ва моҳиятни англамайдиган шахс-
лар борасида ширакайф шоҳ ва чолғучи ҳикояти келтирил-
ган, бу ҳикоятга кўра, ширакайф турк амири тонгда уйғониб 
чолғучини чақирибди. Чолғучи турки маст олдида ашула бош-
лабди, ашуланинг ҳар бир сатри “Билмадим” сўзи билан бош-
ланар экан.
Билмадим, ойдирму кундир тобишинг?
Билмадим, мендин не эрмиш хоҳишинг.
Билмадим, не турфа хизмат айлайин,
Жим турайму ё ибодат айлайин?
Бул ажабким, мен била бир жойдасен,
Билмадим, мен қайда-ю, сен қайдасен?
Билмадим, қай бир маконда тортасен?
Гоҳ саройга, гоҳи қонга тортасен. 
340
Ўша жойда. –Б. 103.
341
Ўша жойда. –Б. 436.

---