Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
120
“Маснавий”да Румий комил кишиларнинг хислатлари ва 
амалларини кўрсатиб берар экан, “Аёз” қиссасини келтиради ва 
асар давомида бир неча бор Аёзга мурожаат қилади. Ҳикоятга 
кўра, подшоҳ вазирига бир гавҳар кўрсатибди ва унинг 
қийматини сўрабди. Вазир унинг нархи 100 харвор зар кела-
ди, деб айтибди. Шунда шоҳ Қайқубод гавҳарини синдиришни 
буюрибди. Вазир: “Мен молу давлатингизга дўстман. Қандай 
қилиб синдирай?” – дебди. Шоҳ: “Баракалла” деб, унга заррин 
тўн кийдирибди. Сўнг ҳожибга юзланиб гавҳарни синдиришни 
буюрибди. Ҳожиб ҳам: “Бу гавҳар қимматбаҳо. Мамлакатнинг 
ярмига тенг келади, буни синдириш увол”, – дебди. Сўнг шоҳ 
гавҳарни амирга, эллик-олтмиш бекларга қўрсатиб синдиринг, 
деган экан, барчаси вазирнинг сўзини қайтаришибди. Навбат 
Аёзга етибди. Аёз мустақил фикрга эга, фаҳм-фарасатли, ўз-
галарга эргашмайдиган, заррин тўн, инъомларга учмайдиган 
экан. Шоҳ ундан гавҳар қийматини сўраган экан, гавҳарнинг 
ҳеч қанақа қиймати йўқ, дебди. Шоҳ: “Ундай бўлса синдир”, – 
дебди. Аёз гавҳарни кафтига олиб шитоб билан синдирибди. 
Шунда сарой аъёнлари: “Аёз кофир экан, у гавҳарни синдирди”, 
– деб тана-дашном қилишибди. Ўзлари эса шоҳ амри – гавҳарни 
синдирганларидан бехабар эканлар
321
.
Ҳикоят орқали муаллиф комил инсон ўз шахсий фикрига 
эга бўлиши, биров ортидан кўр-кўрона эргашмаслиги, ху-
шомадгўйлик, лаганбардорлик қилишдан йироқ, заррин 
тўн ва инъомларга учмайдиган шахс бўлиши лозимлигини 
билдирмоқда. Шоҳ Аёз билан маслаҳат қилиб, ўз мақсадига 
эришади ва шунинг учун асарда шундай дейилади:
Зинда бирла маслаҳат қил, фойдадир,
То тирилтирсин сени, ул қайдадир?
322
“Маснавий”да комиллик бобида ҳаммага машҳур Аёз бора-
сида яна бир ҳикоят келтирилади. Аёзнинг фазилат ва мартаба 
бобида ҳаммадан устунлиги, шоҳга ҳаммадан яқинлиги, кий-
им-бош пулининг ортиқлиги умарога ёқмабди ва улар шоҳга 
Аёз борасида арз қилишибди. Шоҳ умарога Аёзнинг мартаба-
сию эҳтиётлиги борасида бир ҳикоят сўзлаб берибди.
Бир кун Шоҳ ўттиз амир билан овга чиқибди. Қарасаки, 
йироқдан карвон ўтиб кетяпти. Бир амирга буюрибди: “Бо-
321
Ўша жойда. –Б. 620.
322
Ўша жойда. –Б. 453.

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
121
риб суриштир-чи, қаердан келишаётган экан?” Амир бориб 
келибди-да: “Карвон Райдин келяпти”, – дебди. Шунда шоҳ 
яна: “Қаерга кетишаётган экан?” – дебди. Ҳалиги амир: “Буни 
суриштирмадим”, – дебди. Шоҳ бошқа аъёнга қараб: “Бориб 
аниқлаб кел-чи, қаердан келишаётган экан?” Амир бориб ке-
либди-да: “Яманга боришяпти”, – дебди. Шоҳ: “Карвонга нима 
мол ортиб кетишяпти?” – дебди. Ҳалиги амир: “Бунисини су-
риштирмабман”, – дебди. Шоҳ яна бошқа амирга карвон мо-
лини аниқлаб келишни буюрибди. Амир бориб келиб: “Акса-
рият моли Рай косаси экан”, – дебди. Шоҳ карвоннинг Райдан 
қачон чиққанлигини сўраган экан, амир жавоб бера олмабди. 
Шу зайл карвон ҳақида билиш учун амирлари бирин-кетин 
бориб кела бошлашибди. Шунда шоҳнинг жаҳли чиқиб: “Кар-
вон ҳақида маълумот олиш борасида Аёзни имтиҳон қилган 
эдим. Бориб карвон қаердан келяпти билиб кел, деган эдим. 
Беишорат, бебашорат ўзи англаб, барча маълумотни етказди”, 
– дебди.
Сиз ўттиз карра қатнаб, дардисар,
Ул бориб, бир каррада этмишди ҳал
323
.
Демак, комиллик ақлга ҳам таянади. Комил инсон нарса 
ва ҳодисанинг моҳиятини беишорат, бебашорат англайди 
ва масала ечимини тезда топиб, моҳиятини очиб беради. 
“Маснавий”да шундай дейилади:
Одам – устурлоби васфи зотидир,
Васфи одам – мазҳари оётидир
324
. 
Байтнинг мазмуни, инсон юксак сифатлар устурлобидир, 
Ҳақнинг оятлари, далиллари мазҳаридир. Комил инсон сахий-
лик, саховат, бағрикенглик, очиқкўнгиллилик, яъни яхши хулқ 
ва хислатлар соҳиби ҳисобланади, чунки уларнинг