Izbullaeva indd

“Маснавий”да комил инсон сифатлари ёритилар экан, 
унга нисбатан мусаффо, ҳабиб, хушнафас, хушкалом, фик­
ратшунос сўзлари ишлатилади.
Яъни Румий комил инсон 
қалбан соф, дўст, нутқи равон, аниқ фикр юрита оладиган ин-
сон бўлиши керак, дейди ва яна комил инсонларнинг маъна-
вий бойлигидан баҳра олишга чорлайди:
Мағзи-мағз соҳиби эрмиш одамий,
Сен уни изла, талаб қил ҳар дамий
315
.
312
Ўша жойда. –Б. 293.
313
Ўша жойда. –Б. 378.
314
Ўша жойда. –Б. 487.
315
Ўша жойда. –Б. 344.

---

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
118
Румий инсонга мурожаат қилиб, одамий сифатга эга комил 
инсонларни изла, улар билан ҳамсуҳбат бўл, улардан ҳамиша 
илм талабида бўл, дейди. Ҳозирги тараққиёт асрида комил 
инсон деганда, ҳар жиҳатдан етук ва баркамол, интеллекту-
ал салоҳиятли, юксак маънавиятли шахс тушунилади. Шун-
дай экан, ҳар бир шахс устозлар ўгитига қулоқ тутиб, жамият 
равнақи ва унинг тараққиёти учун тинмасдан ўқиши, излани-
ши керак. “Маснавий”да яна комил инсонга нисбат берилар 
экан, оқил, доно, фозил иборалари ҳам ишлатилади:
Ақлу иймон миршаби оқил эрур,
Ки, кўнгил шаҳрига ул ҳоким эрур
316
.
Оқил кишига ақл ва иймон ҳамроҳ ва соҳибдир, чунки у 
инсон кўнглидаги кечинмалардан воқиф, унинг кечинмала-
рини тушунадиган шахс саналади. Румий оқил, комил инсон-
ларни тараннум этар экан, уларни ҳурмат қиламиз ва улар-
га эргашамиз, улар билан қалбимизни боғлаймиз, дейди. 
Румий оқил, доно, фозил кишилар деганда, биринчи навбатда 
пайғамбарлар, саҳобалар, авлиёлар, сўфийлар, шайхлар, пир-
лар, устозларни назарга тутади ва асарда қуйидаги маснавий-
ни келтириб ўтади:
Оқил ул бўлгайки, машъал бирла ул,
Неча карвон аҳлига йўл кўрсатур. 
Пайрави нури Худодир, пешрав,
Элни бошлаб, ўзни этмишдир гаров.
Сизга келтирмиш у иймони ҳаёт,
Нури жонига этингиз эътиқод
317
.
Румий оқил кишини “пешрав” деб таърифлар экан, у олдин-
га борувчи, ҳамма нарсадан огоҳ, илғор, илдам, бошлаб борув-
чи, етакловчи шахсни назарга тутади ва оқил кишини кучли 
иймон-эътиқод кишиси деб билади. Румий бу маснавий орқали 
оқил кишиларни ҳурмат қилиш, уларнинг меҳнатларини 
эъзоз лаш ва уларни шарафлаш лозимлигини айтиб ўтади. 
“Маснавий”да инсондаги комилликни тасвирлаб, “Хўжа 
ва Луқмон” ҳикояти келтирилади.
 
Бир Шайхнинг Луқмон де-
ган қули бўлган экан. У унга фарзандидан хам азизроқ экан. 
Подшоҳ бир кун шайхдан сўрабди: “Сен нега бунча бу қулингни 
мақтайсан, уни кўкларга кўтарасан?” 
316
Ўша жойда. –Б. 446.
317
Ўша жойда. –Б. 452.

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
119
Шайх Луқмонни чақириб бир тилим қовун кесиб бериб-
ди. Луқмон егандан кейин: “Шакардан ҳам ширин”, – дебди. 
Шайх унга қовунларни едирар экан, бир тилим қолганда: 
“Ўзим бир еб кўрай-чи, хақиқатан ҳам шунчалар ширинми-
кан?” – деб, қовунни тишлаган экан, унинг аччиқлигидан кўнг-
ли беҳузур бўлибди. “Сен нимага бу заҳарни еб, бир оғиз ҳам 
билдирмадинг?” – дебди Шайх. Шунда Луқмон: “Бу неъматли 
қўлингиздан тотли таомлар кўп едим, бир маротаба аччиқ еб-
ман, офат эмас, уни ширин деб қабул қилдим”, – дебди
318
.
Румий ушбу маснавий орқали камолотга эришган муридни 
тасвирлар экан, ундаги камтарликни улуғлайди. Мурид ўзи-
нинг камтаринлиги туфайли янада устози ҳурматига эриша-
ди. “Маснавий”да камтарин хислатли баркамол киши бораси-
да, шундай дейилади:
Кўнгли бекибру риёву кийнайе,
Руҳи султон ҳуснига ойинайе...
Билмайин кибру ҳаво, ҳою ҳавас,
Ўзни парҳезкор тутарди ҳар нафас
319
.
Демак, комилликнинг яна бир асосий жиҳати бу кўнгил-
ни кийна, кибру ҳаво, ҳою ҳавасдан парҳез тутиш саналади. 
“Маснавий”да инсон тарбиясига эътибор қаратилар экан, 
“ўзингга кўнгил кўзинг билан қара”, “оламнинг гултожи сен-
сан”, “коинотнинг кўз қорачиғи бўлган инсон сенсан”, дейила-
ди. Румий юксак маънавият, камолот борасидаги ҳар бир ту-
шунчани тингловчига етказар экан, пайғамбар ҳадисларидан 
мисоллар келтириб ўтади:
Деди пайғамбарки, аҳмоқ кимсалар – 
Бизга душман, йўлтўсар шайтон улар.
Кимки оқил эрса, улдир жонимиз,
Руҳи – бизнинг руҳимиз, райҳонимиз.
Майли, оқил этса дашном, розимен,
Чунки оқил файзининг эъзозимен
320
.
Маснавийда пайғамбарлар ҳам комил инсонни ҳурмат-
эҳтиром қилишлари борасида айтилган бўлиб, улар аҳмоқ 
кимсаларни ўзларига душман деб билиб, комил, оқил киши-
ларни шарафлаганлар. Уларни ўзларига йўлбошчи деб билган-
лар.
318
Ўша жойда. –Б. 173.
319
Ўша жойда. –Б. 646.
320
Ўша жойда. –Б. 445.

---