Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
112
Ҳикоятда, устоз оқилона жавоби орқали шогирдини яхши 
йўлга чорлаши тасвирланади ва шогирд маънавий тарбиясида 
меъёр тушунчасини сингдириш лозимлигини таъкидлайди.
Ўзни мужрим бил, гуноҳкор ўйла, бас,
Йўқса, юз бургай ўшал устози дарс.
Айтки, жоҳилмен, менга бергил сабоқ,
Бўйла инсоф номусингдин яхшироқ
300
. 
Демак, шогирд илм сирларини ўрганишда манманлик, та-
каббурликдан холи бўлиши, камтарин, илмга ташна киши си-
фатида устоз нигоҳида гавдаланиши керак. Шундагина устоз 
шогирдига имкони борича барча илм сирларини ўргатади. 
“Маснавий”да устоз-шогирд муносабати тасвирланар экан, 
қуйидаги ҳикоят келтирилади. Отбоқарлар ҳуштак чалиб от-
ларни сувга шайлар эканлар. Шунда ҳар сафар ҳуштакни эшит-
ган тойчоқ ҳуркиб бошини кўтариб қўяр экан. Тойчоқнинг 
онаси бу ҳолни кўриб боласига: “Нега, жоним болам, сув 
ичаётган пайтинг, дам-бадам бошингни кўтарасан”, – дебди. 
Шунда тойчоқ: “Ҳуштаги мени ҳуркитади, худди хавф-хатар 
дарагини бераётганга ўхшайди”, – дебди. Онаси: “Дунёда шун-
дай одамлар борки, кераксиз ишларни орттириб, сени муҳим 
ишдан қолдиради. Сен ишингдан қолма вақт тиғиз, бўлмаса, 
сувсоқликдан куйиб қоласан”, – дебди
301
. 
Ҳикоятда, устоз ҳамиша шогирдини турли тушунмовчи-
лик ва гумонлардан холи қилиб, диққатини керакли, фойдали 
нарсага қаратиши ва ҳамиша ҳушёрликка чорлаши лозимлиги 
борасида фикр юритилган. Румий ижодида устознинг шахсий 
ва касбий фазилатларини қуйидаги кўринишларда кузатиши-
миз мумкин: 
– нарса ва ҳодисаларнинг сифатлари билан шогирларга мисол 
келтириши;
– осон йўл билан мураккаб билимларни шогирдларга еткази-
ши;
– шогирдларни ўрганишда ва уларга таъсир этишда суҳбатга 
таяниши;
– эътиборсиз шогирдларга нисбатан қаттиқ қлўлик қилиши;
– шогирдларга самимий, ўз фикр ва ҳиссиётларини очиқ ифо-
далай олиши;
300
Ўша жойда. –Б. 429.
301
Ўша жойда. –Б. 370.

---

2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
113
– шогирди (тингловчиси)ни қисқа дақиқада уюштира ва 
бошқара олиши;
– шогирдларнинг имкониятлари ва қобилиятларига нисба-
тан тўла ишончни намойиш эта олиши;
– ҳар бир шогирдининг ҳиссиётлари ва кечинмаларини ту-
шуниши; 
– шогирдига ҳаётий ҳикоятлардан мисоллар келтириши ва 
рамзийликка таяниши;
– таъсир кучига эга бўлган сўзларни ишлатиб, тингловчини 
ҳайратлантириши;
– шогирдлар ҳам амал, ҳам илм соҳиби бўлишларини иста-
ши;
– шогирдларига билганини ўргатиши;
– зеҳни заиф бўлганларга юмшоқлик кўрсатиши;
– идроки сустларнинг тўмтоқлигини кўриб, мағрурлан-
маслиги;
– зеҳни, идроки ўткирларга қўрслик қилмаслиги;
– шогирдларини мустақил фикрлашга чорлаши;
– шогирдларига моҳиятни, яъни ўз-ўзини англашни ўрга-
тиши;
– имтиҳон, синов қилиш орқали шогирдларнинг билим да-
ражасини, сифатини аниқлаши, ўзлаштирганлигини текши-
риши, чидамли-чидамсизлигини аниқлаши, сўраб, текшириб, 
синаб кўриши ва баҳолаши.
Румий ижодига хос педагогик-дидактик қарашлар мажмуи-
ни қуйидагича умумлаштириш мумкин. Румий назарияси 
инсоннинг шаклланиши, ривожланиши, камол топиши, ўз 
моҳиятини англашига қаратилганлиги билан фарқланади ва 
натижада, Румий ижоди орқали устознинг шахсий ва касбий 
фазилатларини бойитишда, узлуксиз таълим тизимида жо-
рий қилинган “Устоз ва шогирд” анъанасини янада такомил-
лаштиришда фойдаланиш лозим. 
2.3. Комил инсон тушунчаси ва ўз моҳиятини 
билиш мазмуни
Жамиятимизда маънавият ва маърифат масалаларига асо-
сий аҳамият берилаётган бир пайтда тарбия соҳасида соғлом 
авлод, маънавий баркамол инсон, комил инсон каби тушунча-

---