Ызбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

Эндоспермали уруѓларнинг тузилиши. Эндоспермали уруѓлар ѓаллагулдошлар, лолагулдошлар ва ќиёќдошлар оиласи вакиллари учун ћосдир. Эндосмпермали уруѓлар ќуйидаги ќисмлардан тузилган бўлади.
1. Уруѓ пўсти. 2. Эндосперм. 3. Муртак.
Ќалќонча бир паллали уруѓлар учун характерли орган ћисобланади. Унинг асосий функцияси эндоспермадаги запас озиќ моддаларни диостаза ферменти таъсирида парчалаб муртак ќисмига ўтказиб беришга хизмат ќилишдир.
Айрим ўсимликлар эндосперм ўрнига запас озиќ моддаларни пересперм ќисмида тўплаш хусусиятига эга бўлади.
Перисперм уруѓкуртакнинг нуцеллус ќисмидан ћосил бўлади. Перисперимнинг фарќи унинг таркибида оќсил ва ёг миќдори камроќ бўлиб, асосий ќисмини крахмал ташкил ќилади. Перисперм ћосил ќилиш чиннигул, лавлаги, шура, олабута учун хосдир.
Уруѓнинг оталанмасдан ривожланиши. Ўсимликлар дунёсида уруѓнинг ћосил бўлиши ва ривожланиши ћар доим юкоирдаги ќонуниятга амал ќилавермайди. Айрим ўсимликларда уруѓ ва мева оталанмасдан ривожланиши мумкин. Бунга апомиксис дейилса. Уруѓ ва мевани оталаниб ћосил бўлиши амфимиксис дейлади.
Апомиксис жараёнида уруѓ ва мевалар уруѓ куртакларнинг нуцеллусидан уруѓкуртак пўстидан, синергиддан ћосил бўлади.
Уруѓ муртак ќисмининг ћосил бўлишида ќуйидаги жараёнлар бузилиши мумкин.
1. Партеногенез - муртакнниг оталанмаган тухум хужайрадан ћосил бўлиши (ќоќиўт).
2. Апогамия - муртакнинг тухум хужайра ўрнига синергид ва антиподнинг ривожланишидан ћосил бўлиши (зубтурум, саримсоќ пиёз)
3. Апоспория - муртакни нуцеллуснинг ёки уруѓкуртак пўстининг ривожланишидан ћосил бўлиши.
4. Полиэмбриония - уруѓда битта муртак ўрнига бир неча муртак ћосил бўлади. масалан: лимон, апелсин, мандарин.
5. Партенокарпия - уруѓсиз мева ћосил ќилиш. Бундай ўсимликларда вегетатив, усулда кўпайиши яхши ривожланган бўлади. Масалан: мандарин, апельсин, нок, узумда.
Уруѓнинг етилиши. Уруѓнинг етилишини ќуйидаги даврларга бўлиш мумкин. 1.Уруѓнинг сут пишиши. 2.Тўлиќсиз пишиш даври. 3.Тўлиќ пишиш даври. Тинчлик даврини бошидан кечирган уруѓ маълум ваќтдан кейин ќулай шароитда уна бошлайди.
Унаётган уруѓ ќуйидаги уч моментни бошидан кечиради.

1. 
   Физик - сувни кабул ќилиш.
   
2. 
   Биохимик - запас озиќ моддаларнинг эрийдиган холга етиши.
   
3. 
   Биологик - муртакнинг ривожланиши.
   

Уруѓнинг униши учун сув, ћаво, ћарорат керак бўлади. Унувчанлик ќобилияти ўсимликларда ћар хил бўлади. Айрим уруѓлар тўлиќ тингандан кейин 3-5 кунда униб чиќа олади. Беда уруѓи унувчанлик кобилиятини 3-5 йилгача, саќлай олади. Уруѓ ќанча кўп саќланса шунча унувчанлик ќобилияти пасайиб боради.
Кўпчилик дарахтсимон ўсимликлар уруѓи (лимон, хурмо, писта, ёнѓоќ) меъёрида пишиб, ќулай шароитда экилсада униш ќобилияти ёмон бўлади. Чунки, уруѓ пўсти ёгочланган бўлиб сувни ёмон ўтказади. Бунниг учун бундай уруѓлар скарификация ќилиниши лозим
Икки паллали ўсимликлардан ловия, соя, беда, ќовун, тарвуз, ќовоќда уруѓ паллалар ернинг устки ќисмига ўсиб чиќади ва фото-синтез жараёнида иштирок этади.Уруѓдан униб чиќќан ўсимлик ўсимта дейилади. Унда илдиз, поя барг бўлиб, илдиздан пояга ўтиш жойи илдиз бўйни дейилади.
Илдиз бўйнидан уруѓпаладан ћосил бўлган барггача бўлган ќисм гипокотил дейилади. Ундан биринчи барггача бўлган ќисми эпикотил дейилади.
3. Уруѓдан фойдаланиш. Инсон ћаётида мућим озиќ овќат ћисобланади. Чорва моллари учун озиќ сифатида фойдаланилади.
Саноатда спирт ва пиво тайёрлашда, ёг олишда, нонвойчилик-да фойдланилади. Медицинада дори тайёрлашда. Кўпчилик ўсимлик уруѓлари экин далаларини бегона ўтлар билан ифлосланишга олиб келса, кўпчилик уруѓлар заћарли ћисобланади.
4. Уруѓчи тугунчасининг ривожланиши натижасида ћосил бўладиган, ўзида уруѓ саќлаган органга мева дейилади. Мева фаќат ёпиќ уруѓли ўсимликлар учун хосдир. Меванинг шакли, ўлчами. Ранги турличадир. Унинг вазифаси уруѓни ћимоя ќилиш тарќалишига хизмат ќилишидир. Ќўш уруѓланиш жараёнидан кейин уруѓчи ќисмлари ўзгариб кетади. Натижада тугунча девори ўзгариб мева катини ћосил ќилади. Мева ќавати ќуйидаги асосий ќисмлардан тузилган бўлади. Меванинг ташќи ќавати - экзокарпий. Меванинг ўрта ќавати -мезокарпий. Меванинг ички ќавати -эндокарпий. Экзокарпнинг асосий вазифаси мевани ћимоя ќилишга хизмат ќилишидир. Мезокарпий запас озиќ моддаларни саќлашга хизмат ќилиб, бошќа ќаватларига нисбатан яхши ривожланган бўлади. Эндокарпий уруѓни ташќи томонидан ўраб туришга хизмат ќилади.
5. Меванинг классификацияси. Ћозирги кунга ќадар меванинг тугалланган классификацияси йўќ. Мавжуд классификациялар сунъий бўлиб, айрим морфологик белгиларга асослангандир. Кейинги йилларда генетик классификация яратилган бўлиб унинг асосига морфологик белгилар ва меванинг тарихий келиб чиќиши физиолоигяси асос ќилиб олинган. Сунъий классификация бўйича мевалар ќуйидагича классификацияланади.
1. Келиб чиќишига кўра. 2. Мева катининг тузилишига кўра. 3. Уруѓларнинг сонига кўра.
Мевалар келиб чиќишига кўра: ћаќиќий, сохта, оддий, мураккаб ва тўп меваларга бўлинади. Ћаќиќий мевалар деб фаќат тугунчанинг ўзидан келиб чиќќан меваларга айтилади. Масалан: шофтоли, ўрик, олча, гилос, олхўри мевалари. Сохта меваларда мева ћосил бўлишида тугунча билан бирга гулнинг бирон ќисми иштирок этади. Масалан: олма мевасида гул коса, ќулупнай мевасида гул ўрни ва бошќалар. Оддий меваларни ћосил бўлишида 1 та тугунча иштирок этади (ўрик, олча, гилос, олхўри). Мураккаб меваларни ћосил бўлишида бир нечта тугунча иштирок этади. Масалан: кунгабоќар, ќоќиўт, айиќтовон ва ћоказо. Тўп гулдан ћосил бўлган меваларга тўп мевалар дейилади. Масалан: тут, шотут мевалари.
Мевалар мева ќатининг тузилишига кўра хўл ва ќуруќ меваларга ажратилади. Хўл мевалар ћам, ќуруќ мевалар ћам ичидаги уруѓларининг сонига кўра 1 уруѓли ва кўп уруѓли меваларга бўлинади. Бир уруѓли хўл меваларга олча, гилос, шафтлои, ўрик, олхўри, кўп уруѓлиларга нок, ќовун, тарвуз, узум, апельсин, лимон, мандарин каби мевалар киради. Булар бошќача резавор мевалар дейилади.
Бир уруѓли ќуруќ меваларга дон, писта, хакалак, эман дарахти мевалари ва бир уруѓли канотли мевалар киради. Кўп уруѓли ќуруќ меваларга дуккак, кўзоќ, кўзоќча, кўсак, кўсакча ва ћар хил шакилдаги ќутича мевалар мисол бўла олади.
Саволлар:

1. 
   Уруѓ ќандай пайдо бўлади?
   
2. 
   Уруѓ ўсимликка нима учун керак?
   
3. 
   Уруѓлар запас озиќа модда тўплашига кўра неча хил бўлади?
   
4. 
   Нима учун ўсимликлар уруѓида запас озиќа модда тўплайди?
   
5. 
   Уруѓ мева ћосил бўлишида ќонуниятидан ташќари ќандай ходисалар бўлиши мумкин?
   
6. 
   Мева деганда нимани тушунасиз?
   
7. 
   Мевалар ќандай классификацияланади?
   
8. 
   Дуккак мева билан ќўзоќ мевани фарќи нимада?