Iv mashinasozlikda o‘zaro almashinuvchanlik to‘G‘risida tushunchalar

ASOSIY 7ESMK
TARAMG4X

6.7-rasm. Teshik tizimida о ‘tqazishlarning ко 'rsatilishi









OP AUG

O'T«SH

1ARANGL(K


6.8-rasm. Val tizimida о ‘tqazishlarnmg ко ‘rsatilishi
Nazorat savollari:
l.O‘lchamlar, og‘ishlar va joizlik maydoni grafik shaklda qanday ifodalanadi?

2. 
   Nullik liniya nimani anglatadi?
   
3. 
   Chizmalarda og‘ishlar qanday birliklarda belgilanadi?
   
4. 
   Joizlik nimani belgilaydi?
   
5. 
   «Joizlik» tushunchasi bilan «joizlik maydoni» tushunchasi o‘rtasidagi farq nimadan iborat?
   

6.Oraliq yoki taranglik nima degani va ularmng paydo boTishi shart-sharoitlari qanday boTadi?

7. 
   Teshik tizimida va val tizimidagi o‘tkazishlar qanday ta’minlanadi?
   
8. 
   Teshik tizimida yoki val tizimida asosiy teshik yoki asosiy valning joizlik maydoni qanday joylashgan?
   

9.0‘tkazishlar tizimlarining qaysi biri afzal hisoblanadi vanima uchun?
10.0‘tkazishlaming qanday guruhlari mavjud?

5. 
   JOIZLIK VA O‘TQAZISHLAR TUZILISHINING
   YAGONA PRINSIPI
   7.1. Mashina detallari va boshqa buyumlaming na'munaviy
   birikmalari uchun joizliklar hamda o‘tqazishlar tizimi
   tuzilishini yagona tizimi
   

0‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan davlat standartga binoan joizliklar va o‘tqazishlaming yagona tizimi (JO‘YAT) qabul qilingan. Bu tizim ISO (Xalqaro standartlashtirish tashkiloti) ning tavsiyalariga asoslangan. JO‘YAT da 1 mm dan kichik o‘lch<milar, 1 dan 500 mm gacha, 500 dan 3150 mm gacha, 3150 dan 10000 mm gacha boigan oilchamlar uchun joizliklar va o‘tqshlar joriy qilingan.
Joizliklar va o‘tqazishlar tizimi deb tajriba va nazariy tadqiqotlar asosida qonuniy qurilgan hamda standartlar shaklida rasmiylashtirilgan joizliklar, o^qazishlar qatorlarining majmui ataladi. Tizim zarur bo‘lgan, minimal lekin, amaliyotga yetarli mashina detallari namunaviy birikmalarining joizlik va o^^ishlm variantlarini tanlab olish uchun moUjallirngan.Ushbu tizim kesuvchi va o^chovc^ asboblami standartlashtirish, loyihalashni oson- lashtirish, buyum va ularning qismlarini ishlash, o‘zaro alma- shinuvchanligini ta’minlashga imkoniyat beradi hamda ularning sifatini oshirishda muhim omil bo4<di. Hozirgi kunda dunyoning aksariyat davlatlarida ISO ning joizliklar va oUqsudshlar tizimlari qoMlfmadi. ISO tizimlari milliy tizimlami unifikatsiyalash (bir xillashtirish) uchun yaratilgan. ISO ning halqaro tavsiyalarini milliy standartlarga kiritish har xil davlatlarda ishlangan bir turli detal, tarkibiy qism va buyumlaming o‘zaro aimashinuvchanligini ta’minlash uchun zamin yaratadi. Bundan tashkari, Respublikamizda ishlab chiqarilgan mahsulotlaming raqobatbardoshligini oshiradi.
ISO va JO‘YAT ning mashinalar namunaviy detallari uchun joizliklar va o^^sMar tizimi yagona prinsiplar asosida tuzilgan. 0‘tqizishlar teshik tizimi (TT) va val tizimi (VT) da amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan.
Teshik tizimi o‘tqazishiar majmui. Bunday o'tqazishlarda aniq- lik darajasi ham, nominal o'lchami ham bir xil bo'lgan teshiklaming chekka og'ishlari istalgan o'tqazishlar uchun birdek bo‘ladi, turli o‘tqazishlar esa vallaming chekka og‘ishlari o'zgartirilib, hosil qilinadi.


Val tizimi - o'tqazishlar majmui. Bo'lib bunday o'tqazishlarda aniqlik darajasi ham, nominal o'lchami ham bir xil bo' lgan vallaming chekka og'ishlari istalgan o'tqazishlar uchun birdek bo'ladi. Turli o'tqazishlar esa teshiklaming chekka og'ishlari o'zgartirilib hosil qilinadi.
Ayrim zaruriy hollarda, ya'ni teshik va val tizimidagi o'tqazishlar qo'yilgan talablarga javob bermasa, ulaming o'miga qurama o'tqazishlami qo‘llasa ham buladi.

7.1 -rasm. Teshik tizimida (a) va val tizimida (b) о ‘tqazishlar joizlik maydonlari joylashishining misollari.
Qurama o‘tqazishlar bir aniqlik darajasidagi detaining joizlik maydonini shu tizimdagi, lekin, aniqlik darajasi boshqacha bo‘lgan detaining joizlik maydoniga qo⁴shish natijasida hosil qilingan, yoki aniqlik darajalari turlicha bo‘lgan va turli tizimlardagi vallar hamda teshiklaming joizlik maydonlarini qo⁴shishda hosil bo⁴ladigan o‘tqazishlardir.
Teshik tizimidagi o‘tqazishlar deb turli vallami asosiy teshik bilan birlashtirganda turli oraliqlar va tarangliklar hosil bo‘ladigan o‘tqazishlar ataladi. Asosiy teshik “H” harfi bilan belgilanadi.
Val tizimida o‘tqazishlar deb, turli teshiklami asosiy val bilan birlashtirganda turli oraliqlar va taranglilda r hosil bo‘ladigan o⁴tqazishlar ataladi. Asosiy val “h” harfi bilan belgilanadi.
Teshik tizimidagi barcha o‘tqazishlar uchun teshikning quyi og‘ishi EI = 0, ya’ni, asosiy teshik joizlik maydonining pastki chegarasi nol chizig ‘ida yotadi. Val tizimidagi barcha o‘tqazishlar uchun valuing yuqori og⁴ishi es - 0, ya’ni, asosiy val joizlik maydonining yuqori chegarasi nol chizig‘ida yotadi.
Asosiy teshikning joizlik maydoni nol chizig⁴ idan yuqoriga, asosiy valning joizlik maydoni esa nol chizig⁴ idan pastga, ya’ni, detaining materiali tomoniga qarab qo‘yiladi. Joizliklaming bunday tizimini bir tomonlama chekka deb atashadi. Chunki asosiy teshik va asosiy valning joizlik maydonlari nol chizig⁴idan bir tomonga (teshik uchun yuqoriga, val uchun pastga) qo⁴yiladi. Teshik va val tizimlaridagi bir nomli o‘tqazishlar (chekka oraliq va tarangliklar)ning ta’riflari taxminan bir xil.
Har qanday o⁴tqazish uchun teshik yoki val tizimini tanlash konstruktiv, texnologik va iqtisodiy mulohazalarga bog⁴liq.
Aniq teshiklarga qimmatbaho asboblar (zenker, razvertka, protyajka va hokazo) yordamida ishlov beriladi. Bularning har biri ma’lum joizlik maydoniga ega bo‘lgan bir o‘lchamli teshiklarga ishlov beradi xolos. Vallarga esa o⁴lchamidan qat’i nazar o‘sha keskich va jilvir doirasi bilan ishlov beriladi.
Teshik tizimidagi teshiklaming soni chekka o⁴lchamlari bo⁴yicha val tizimidagilarga nisbatan kamroq shunday ekan, teshiklarga ishlov beruvchi asboblar majmui ham oz bo⁴ladi. Shuning uchun, hoi ikkala tizim teng huquqli boMishiga qaramay, amalda teshik tizimi ko‘proq tarqalgan.
Ammo, ayrim hollarda, konstruktiv mulohazalarga binoan val tizimidan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. Masalan, bitta valga bir nominal o‘lchamli, lekin har xil o‘tqazishli teshiklami ketma-ket biriktirish kerak. 7.2- rasmda ko‘rsatilgan birikmada valik 1 va tortgich 3 o‘rtasida qo‘zgaluvchan, valik 1 va vilka 2, o‘rtasida esa qo‘zg‘almas o‘tqazishlami ta’ miniash kerak.

7.2-rasm. Vilka bilan tortgichning sharnirli birikmasi (valikning shakli va joizlik maydonlari ко 'rgazmali bo jishi uchun burttirib ко ‘rsatilgan).

Agar bu birikma teshik tizimida amalga oshirilsa (7.2-rasm), valikni pog‘onali qilib bajarish kerak bo‘ladi, buning ustiga, ikki chekka pog‘onalaming diametriari o‘rtasiga nisbatan kattaroq bo‘lishi lozim. Bunday uzelni yig‘ish qiyinchiliklarga uchraydi, chunki, valikning 7 yo‘g‘onlashgan qismi vilka teshigidan o‘tayotib, uning yuzasini ishdan chiqaradi. Binobarin, tyaga, o‘q, valiklarga o‘xshash detallar aniq, sovuq holda cho‘zilgan prutoklardan tashqi yuzasiga ishlov bermasdan tayyorlanishi mumkin bo'lgan val tizimini qo‘llash afzaldir. O‘tqizishlar tizimini tanlaganda standart detal va tarkibiy qismlaming joizliklarini hisobga olish lozim. Masalan, tebranish podshipnigi ichki halqasining teshigi val bilan doim teshik tizimida, tashqi halqasining tashqi diametri korpusning teshigi bilan biriktirilishi doim val tizimida amalga oshiriladi.
Mashinasozlikdabirikmalarning ikki turi: harakatlanuvchan va harakatlanmaydigan tuYlari mavjuddir.
Harakatlanuvchan birikmalarga nisbatan asosiy talablar - bu val bilan teshik o‘rtasida eng kam oraliqni hosil qilishi kerak va moylovchi material bilan sirpanishni, podshipnikning berilgan eltuvchi qobiliyatini hamda mashinadan foydalanish jarayonida
oraliqning oshishida sirg'alishning ko‘rsatilgan turining saqlanishini ta'minlashi lozim.
Harakatlanmaydigan binkmalarga nisbatan asosiy talablar - bu detallaming aniq markazlanishini ta'minlash va uzoq muddat davomida foydalanish jarayonida kafolatlangan taranglik sababli aylanish holatini yoki o‘qning kuchini o‘tkazishdan iboratdir.

r s


maydoni