Iv mashinasozlikda o‘zaro almashinuvchanlik to‘G‘risida tushunchalar

TESHIKLAR


Asosiy (pastki)
OgTsh


maydoni


VAL


f°
в
Joizlik


Asosiy (yuqori)
Ogbh 7

7.3-rasm. Iso tizimida va Jo yatda qabul qilingan teshiklar va vallaming asosiy og 'ishlari.



Jo‘yat tizimida 500 mm gacha boMgan oMchamlar uchun turli oraliqlar yoki tarangliklarga ega o'tkazishlami hosil qilish uchun vallar va teshiklaming asosiy og‘ishlarining 27 ta varianti nazarda tutilgan. ISO tizimidagi va JO'YATdagi teshiklar va vallaming asosiy og‘ishlarming joylashishi chizmasi ko'rsatilgan. Har bir og‘ishni lotincha harflar bilan - val uchun kichik harflar, teshiklar uchun katta harflar bilan ifodalanadi.
Asosiy val h harfi bilan, asosiy teshik - H xarfi bilan ifodalanadi.
A-H (a-h) og‘ishlari oraliqli o‘tkazishlmrla, joizliklar maydonlarini hosil qilish uchun moijjallirngan. Js -N (js - n) og'ishlari - o'tishdagi o'tkazishlarda, P-ZC (p-zc) og'ishlari esa - taranglik bilan o'tkazishlarda joizliklar maydonlarini hosil qilish uchun moi^aHing^.
Har bir mohiyatlari nominal o'lchamga bog'liq bo'ladigan harf bir qaior asosiy og'ishlari ifodalaydi.
Vallaming asosiy og'ishlari tizimning qurilishi uchun asos qilib olingan, ya’ni teshiklaming asosiy og'ishlari shunday qurilganki, ular val tizimida teshiklar tizimidagiga o'hshagan o'tkazishlami ta’minlashi kerak. Ular absolyut mohiyatiga ko‘ra tengdir va vallaming asosiy og'ishlari belgisiga ko'ra bir-biriga qarama-qarshidir, boshqacha aytganda, nullik liniyaga nisbatan aks ettiruvchi bo'lib hisoblanadi.

2. 
   JoizIik birligi. Kvalitet.
   

Joizliklar tizimini tuzish uchun texnologik, konstruktiv va metrologik faktorlar ta’sirini aks ettiruvchi, joizlikning nominal o'lchamga bog'liqligini ko'rsatuvchi va aniqlik meyori bo'luvchi joizlik birligi i(I) joriy etilgan.
Metalldan tayyorlangan silindrik detallarga ishlov berish aniqligining tadqiqotlari asosida Iso va Jo'yat tizimlari uchun quyidagi joizlik birliklari joriy qilingan:
500 mm gacha boigan oicchamlar uchun
i = 0,45 Vd + 0,001D (2.1) tenglamani ikkinchi a’zosi o‘Ichash xatoliklarini hisobga oladi;
500 mm dan 10000 mm gacha boigan oilchamlar uchun
i= 0,004 D + 2,1 (2.2)
bu yerda D - har bir intervalning chekka oUd-iamlar-ining o‘rta geometrik qiymati; 1 - joizlik birligi, mkm hisobida.
Har qanday kvalitet uchun joizlik
T - a • i (2.3)
bu yerda "a" - kvalitetga bog‘iiq va nominal o'lchamga bogMik boimagan joizlik birliklarining soni.
Har bir buyumning turli vazifani bajaruvchi detallari har xil aniqlikda tayyorlanadi. Zarur boigan aniqlik darajalarini meyorlash uchun detal va buyumlarni tayyorlash kvalitetlari joriy qilingan.
Kvalitet ( fransuzcha qualite - sifat, ya’ni, aniqlik darajasi) tizimdagi joizliklar qiymatlarining daraja pog'onasi. Har bir kvalitet tarkibida qator joizliklar bor. Bular joizliklar va o'tqazishlar tizimida barcha nominal oilchamlar uchun taxminan bir xil aniqlikni ta’minlaydi deb qaraladi. Bir kvalitet ichidagi aniqlik faqat nominal oitehamga bog‘liq. JO'YAT da 19 ta kvalitet joriy qilingan: 01; 0; 1; 2;... 17 (eng aniq 01 va 0 kvalitetlari 1 kvaliteti joriy qilingandan keyin kiritilgan). Kvalitet joizlik, ya’ni mashina detallarini tayyorlash va nazorat qilish usullari va vositalarini joriy qiladi. 2.1 va 2.3 formulalar 5-17 kvalitetlaming joizliklarini hisoblash uchun xizmat qiladi. Bu kvalitetlar uchun joizlik birliklarining soni tegishli ravishda7; 10; 16; 25; 40; 64; 100, 160; 250; 400; 640; 1000 va 1600 ga teng. 6 nchi kvalitetdan boshlab, ular qo'pollashib borgan sari "a" ning qiymatlari maxraji ф =1,6 teng geometrik progressiyasini tashkil qiladi. Demak, bir kvalitetdan ikkinchi, qo'polroq, kvalitetga o'tganda joizliklar 60% ga oshib boradi. Har bir 5 kvalitetdan keyin joizlik 10 baravar oshadl. 5 nchi kvalitetdan aniqroq kvalitetlar uchun joizliklar ГГ (ISO Tolerance - ISO joizlikligi) quyidagi formulalar orqali topiladi:
ГГ01 = 0,3 + 0,008 D; ITO = 0,5 + 0,012 D; ГГ1 = 0,8 + 0,020D;
ГГ2 = -т • пг; ГГЗ = -т ■ пт; ГГ4 = Vrn- т

ar
bu yerda IT mkm, D mm hisobida.
1 mm dan kiclti kbhilgan o‘lch onlar uchun M 17 kvalitetlar bo‘yicha joizliklar belgilanmaydi.
Har bir kvalitet uchun 2.3 formula bo'yicha joizliklar qatorlari tuzilgan. Bulaming har birida har xil o‘lchamlar “a” qiymatiga bog‘liq bo‘lgan bir xil nisbiy aniqlikka ega.
Joizliklar qatorlarini tuzish uchun o‘lchamlamipg har bir ko‘lami bir nechta intervallarga boMingan. 1 mm dan 500 mm gacha bo‘lgan ko‘lam 13 ta intervalga boMingan: 3 mm gacha, 3 dan 6 mm gach^ 6 dan 10 mm gacha... 400 dan 500 mm gacha. Katta oraliq yoki tarangliklar hosil qiluvchi maydonlar uchun ko‘shimcha intervallar kiritilgan, bo‘lib, u oraliq va tarangliklar tebranishlarini kamaytiradi va o'tqazishlami aniqroq qila di. Bitta intervalga birlashtirilgan barcha o‘lchamlar uchun joizliklar qiymati bir xil qilib qabul qilingan, chunki, har bir nominal o‘lcham uchun joizlik joriy qilish maqsadga nomuvofiq bo‘lib joizliklar jadvallari juda katta bo‘lib ketadi, qo'shni o‘lchamlar joizliklari esa birbiridan juda kam farqlanadi. (2.1) va (2.2) formulalarga har bir intervalni chekka qiymatlarining o‘rta geometrik qiymatlari qo‘yiladi:
D = jDmin'Dmax .
3 mm gacha bo'lgan interval uchun D = >з qabul qilinadi. 0‘lchamlar intervallau bo‘yicha shunday taqsimlanganki, intervalning chekkalari va o‘rta qiymati bo‘yicha hisoblangan joizliklar bir- biridan 5-8% dan ortiq fauqlanmaydl.
Standa^lar orqali joriy qilingan joizliklar va og'ishlar butun dunyoda qabul qilingan +20°C haroratda aniqlangan detallar oMchamlariga taalluqli. Bunday harorat mashinasozlik va asbob- sozlik ishchi xonalari haroratiga yaqin deb qabul qilingan. Barcha chiziqli va burchakli o‘lchovlar, o‘lchash asboblarini darajalash, attestatsiyalash hamda aniq oMchashlar normal haroratda bajarilishi, undan chetga chiqish yo‘l qo‘yilgan qiymatlardan oshmasligi kerak.
Detal va o‘lchash vositasining harorati nazorat paytida bir xil bo‘lishi kerak (bu harorat 20°S bo‘lmasligi ham mumkin), bunga detal va o‘Ichash vositasini bir xil sharoitda ma’lum vaqt saqlab, (masalan, cho‘yan taxtanining ustida) erishish mumkin.
Oilchash xatoligi mahalliy isish natijasida ham paydo bo‘iishi mumkin. Masalan, nazoratchi qo‘linmg issiqhgi ta’siri tufayli 15 dakiqa ichida diametri 175 mm ga teng boigan vallami nazorat qiluvchi skobaning oi^hami 8 mkm ga, 280 mm li valm tekshiruvchi skobaning o^hami esa 11 mkm ga o‘zgaradi. Shuning uchun, o‘lchash vositalarini issiqlikdan saqlaydigan qoplamalar qo‘llash yoki nazoratchilar termoizolyatsiyalik qoMqoplardan foydalanishlari kerak [4].
Nazorat savollari:

1. 
   Joizlik deb nima ataladi? U qanday belgilanadi?
   
2. 
   Joizlik qanday ishoraga ega?
   
3. 
   OMcham joizlikligi nimani belgilaydi?
   
4. 
   Joizlik kattalashishi bilan buyum sifati oshadimi yoki pasayadimi?
   
5. 
   Joizlik maydoni deb nima ataladi?
   
6. 
   Nol chizig‘i deb nima ataladi?
   
7. 
   Dmax Dmin, dmax, dmin, TD, Td, ES, EI, es, ei larni hisoblash formulalarini keltiring.
   
8. 
   Birikma deb nima ataladi? Qanday birikmalar mavjud? Misollar keltiring.
   
9. 
   Tutashuvchi va erkin yuzalar deb qanday yuzalar ataladi?
   
10. 
    0‘tqazish deb nima ataladi? Misollar keltiring.
    
11. 
    Oraliq va taranglik deb nima ataladi?
    
12. 
    0‘tqizishlar qanday bo‘ledi?
    

да
Се
Bir qatorli soqqali radial


Ikki qatorli bochkasimon rolikli o‘zi o^matiluvchan


Tayanch rolikli


у
t W/
Ikki qatorli silin-
drik rolikli
radial


Ikki qatorli soq­qali o‘zi o‘matiluvchan radial


u
Bir qatorli silindrik rolikli radial
■


Ikki qatorli soqqali radial


Bir qatorli
bochkasimon
rolikli radial


Bir qavatli
soqqali tayanch


Radial tayanch
konus rolikli


Bir qatorli
ignasimon
rolikli radial


Ikki qavatli
soqqali
tayanch


Ikki qatorli
konus rolikli


Bir qatorli
konus rolikli
radial-
tayanch