Iv mashinasozlikda o‘zaro almashinuvchanlik to‘G‘risida tushunchalar

IV MASHINASOZLIKDA O‘ZARO
ALMASHINUVCHANLIK TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHALAR

4. 
   LO‘zaro almashuvchanlik va uning turlari
   

Buyumlaming o‘zaro almashinuvchanligi deganda buyumlar, ulaming qismlarining ko‘p sonli nusxalaridan har qanday bittasidan foydalanishda ulami boshqa bir tipdagi nusxa bilan teng tarzda almashtirish mumkinligiga doir xususiyat tushuni ladi.
Ishlab chiqarish va kundalik hayotda o‘zaro almashinuvchanlik deb ataluvchi hodisa uchraydi. Avtomobillar konveyerda yig‘iladi, uning detal va qismlari esa nafaqat boshqa sexda, balki boshqa shahar, hattoki boshqa davlatlarda ishlab chiqarilgan bo‘lishi mumkin. Lekin, mazkur detal va qismlar bir-biri bilan hech qanday moslashtirishlarsiz yig‘iladi. Demak, konstruksiyalami loyihalash, ham, ishlab chiqarishda ham qo‘llanadigan o‘zaro almashinuvchanlik deb atalmish tamoyil mavjudligi sabab amalga oshiriladi.
0‘zaro almashinuvchanlik deb, mashinalar, moslamalar va boshqa buyumlaming bir-biridan mustaqil ravishda, belgilangan aniqliklarda tayyorlangan detallari va tarkibiy qismlaridan, qo‘yilgan texnikaviy shartlami bajargan holda qo‘shimcha ishlov bermasdan turib detailardan tarkibiy qismlar, tarkibiy qismlardan esa buyumlar yig‘ishni (yoki ta’mirlashda almashtirishni) ta’minlaydigan hossasi ataladi.
CTzaro almashinuvchanlik tashqi va ichki bo'lishi mumkin.
Tashqi o‘zaro almashinuvchanlik deb, murakkab buyumlarga o‘matiladigan tayyor vayig‘ma qismlaming foydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha, shuningdek, birgalikda ishlaydigan qismlar va buyumlarga birlashtiriladigan yuzalaming o‘lchamlari hamda shakli bo‘yicha o‘zaro almashinuvchanligi ataladi.
Demak, tashqi o‘zaro almashinuvchanlik deb xarid qilingan hamda kooperatsiya bo‘yicha olingan (boshqa murakkabroq buyumlarga o‘matiladigan) va yig‘ma qismlaming foydalanish ko‘rsatkichlari qo‘shiladigan yuzalarining shakllari o‘lchamlari bo‘yicha o‘zaro almashinuvchanligi tushuniladi. Masalan, elektr dvigatellaming o‘zaro almashinuvchanligi ulaming valining aylanishi soni, quwati hamda biriktiriladigan yuzalari shakli va o‘lchamlari bo‘yicha ta'minlanadi; tebranish podshipnikJarida uning sirtqi halqasining tashqi diametri, ichki halqasining ichki diametri, eni va aylanish aniqligi bo‘yicha ta’minlanadi.
Ichki o‘zaro almashinuvchanlik deb, qismlaming tarkibiga kirgan alohida detallaming yoki buyum tarkibiga kiruvchi qismlar va mexanizmlaming o‘zaro almashinuvchanligi ataladi. Masalan, tebranish podshipnigining g‘ildirovchi jismlari va halqalari ichki o‘zaro almashinuvchanlikka ega [1].
0‘zaro almashinuvchanlik o‘z navbatida to‘liq yoki to‘liqmas (cheklangan) bo‘ladi.
To‘liq o‘zaro almashinuvchanlik deb, buyumlaming talab etilgan darajada sifatli bo‘lishi uchun detallaming geometrik, mexanikaviy, elektr va boshqa ko‘rsatkichlari birlashtiriladigan har qanday tarkibiy qismlami qo‘shimcha ishlovsiz, moslamasdan, tanlamasdan yoki rostlamasdan yig‘ishga (yoki ta’mirlashda almashtirishga) imkon beradigan aniqlikda bajarilganda amalga oshuvchi o‘zaro almashinuvchanlik ataladi.
To'liq o‘zaro almashinuvchanlik yig‘ish jarayonini osonlash- tiradi, ya'ni, ushbu jarayon malakasi kam bo‘lshgan ishchilar hal bajaroladigan detallarni bir - biriga oddiy qo‘shish operatsiyasiga aylanadi; yig‘ish ishlari vaqtini meyorlash, ishni kerakli sur'atdajoriy qilish, oqim usulini qo‘llash imkoniyatlari yuzaga keladi detallarni tayyorlash va yig‘ish jarayonlarini avtomatlashtirish uchun sharoitlar tug‘iladi; buyumlami ta’mirlash osonlashadi, chunki yeyilgan, singan detal yoki yig‘ma qism o‘miga osongina yangi (ehtiyot) qism o‘matiladi.
ToMiq o‘zaro almashinuvchanlikni iqtisodiy nuqtai nazardan aniqligi 6 nchi kvalitetdan oshmagan joizlik bilan ishlangan va tarkibida ko‘p detallar bo‘lmagan yig‘ma qismlar hamda buyumlar bir qismida ham berilgan oraliq yoki taranglikka rioya qilmaslikka yo‘l qo‘yilmagan holda qo‘llash maqsadga muvofiq. Aks hollarda foydalanish talablarini qondirish uchun detal va yig‘ma qismlami kichik, iqtisodiy jihatdan mos kelmaydigan yoki murakkab texnologik jarayonlarda bajariladigan joizliklar (dopusk) bilan ishlanishi kerak. Bu holatlarda yig‘ishnmg kerakli aniqligini ta’miniash uchun detallarni guruhiy saralash (selektiv yig'ish), kompensatorlar o‘matish, mashina va priborlar ba’zi qismlarining joylarini o‘zgartirish, moslash va boshqa texnologik tadbirlar qo‘llaniladi; bunda yig‘ish qismlari va detallarga bo‘lgan sifat talablari bajarilishi shart. Bunday o‘zaro almashinuvchanlik to‘liqmas (cheklangan) o‘zaro almashinuvchanlik deyiladi.
Binobarin, to‘liqmas (cheklangan) o‘zaro almashinuvchanlik deb talab etilgan aniqlikni hosil qilish uchun detallarni guruhlarga ajratib tanlash (selektiv yig‘ish), kompensatorlar o‘matish, mashina va priborlardagi ba’zi qismlaming holatini rostlash, moslash usuilari va boshqa texnologik tadbirlar qo‘llanadigan o‘zaro almashinuvchanlik ataladi. To‘liqmas o‘zaro almashinuvchanlikning alohida bir turi - guruhiy o‘zaro almashinuvchanligidir.
Guruhiy o‘zaro almashinuvchanligi deb, o‘lchamlari oldindan navlarga ajratilgan unsurlar guruhlari doirasidagina kiritish yoki almashtirish mumkin bo‘lgan o‘zaro almashinuvchanlik ataladi.
Bunday o‘zaro almashinuvchanlikni selektiv yig‘ish deb ham atashadi. Bu usul tebranish podshipniklarini ishlab chiqarishda keng qoMlanadi. Uni ishlab chiqaruvchi zavodlarda podshipniklaming tashqi, ichki halqalari va tebranish jismlari tayyor bo‘lgandan key in o‘lchanadi va o‘lchamlari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi. Undan keyin, podshipnik detallari guruhlar bo‘yicha yig‘iladi, ya’ni birmchi guruh tashqi halqalar birinchi guruh tebranish jismlari bilan, ikkinchilari esa ikkinchiiari bilan yig‘iladi va hokazo. Har xil guruhdagi detallarni bir podshipnikdayig‘ib bo‘lmaydi.
Undan tashqari, funksional o‘zaro almashinuvchanlik ajratiladi.
Funksional o‘zaro almashinuvchanlik deb, buyumlaming vaqt o‘tishi bilan belgilangan chegarada maqbul va barqaror ko‘rsatkichlari bilan ishlash qobiliyatini yoki yig‘ma qismlaming maqbul ko‘rsatkichlar bilan sifatli ishlashini ta’minlaydigan o‘zaro almashinuvchanlik ataladi.
Buyumlar va alohida mexanizmlarning funksional o‘zaro almatsinuvchanligi faqat to‘liq bo‘lishi mumkin.
Geometrik, elektrik, mexanikaviy va hokazo, mashina va boshqa buyumlaming foydalanish ko‘rsatkichlariga yoki yig‘ma qismlaming xizmat vazifalariga ta’sir qiluvchi parametrlar funksional bo‘ladi. Masalan, porshen va silindr orasidagi oraliqga (funksional parametr) dvigatelning quvvati (foydalanish parametri) ga bog‘liq. 0‘zaro almashinuvchanlikning eng katta samardorligiga, ya'ni, funksional o‘zaro almashinuvchanlikka erishish uchun loyihalash, ishlab chiqarish va foydalanishda quyidagi, funksional o‘zaro almashinuvchanlik prinsipi deb atalmish, ilmiy-texnikaviy dast-labki qoidalar majmuini hisobga olish lozim
Nazorat savoJIari:

1. 
   0‘zaro almashinuvchanlik nima degani?
   
2. 
   0‘zaro almashinuvchanlikning necha tun mavjud?
   
3. 
   0‘zaro almashinuvchanlikning asosiy prinsipi nimadan iborat?
   
4. 
   Guruhiy o‘zaro almashinuvchanlik deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Ichki va tashqi o‘zaro almashinuvchanlik deb nima ataladi? Misollar keltiring.
   
6. 
   To‘liq va to‘liqmas (cheklangan) o‘zaro almashmuv- chanlik deb nima ataladi? Misollar keltiring.
   
7. 
   Funksional o‘zaro almashinuvchanlik nimaligini tushun- tirib bering.
   

5. 
   JOIZLIK (DOPUSK) TUSHUNCHASI. OLCHAMLAR
   

1. 
   Joizlik (dopusk) haqida asosiy tushunchalar
   

Joizlik (dopusk) T (lotincha tolerance - joizlik) - eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlar o‘rtasidagi farq yoki yuqorigi va quyi og‘ishlar o‘rtasidagi algebraik farqning mutlaq qiymati:
1. TD - D^n = ES - El; Td = d_max - d_min= es - ei.
Joizlik (dopusk) doim musbat bo‘lib, partiyadagi yaroqli detallar haqiqiy o‘lchamlarining yoyilish maydonini joriy qiladi. Joizlik kattalishishi bilan buyumning ishlab chiqarish narxi kamayadi.
Soddalashtirish uchun joizliklar grafik usulida joizlik may don- lari shaklida tasvirlanadi (5.1-rasm). Bunda buyumning o‘qi doim sxemaning tagida joylashgan bo‘ladi (5.1-rasmda ko‘rsatilmagan).
Joizlik maydoni - yuqori va quyi og‘ishlar bilan cheklangan maydon. Joizlik maydoni joizlik qiymati va uning nominal o‘lchamiga nisbatan holati bilan aniqlanadi. Joizlik maydoni grafik usulida tasvirlanadi. Joizlik maydoni grafik usulida tasvirlanganda nol chiziqqa nisbatan yuqori va quyi og‘ishlami ko‘rsatuvchi ikki chiziq o‘rtasida joylashadi.
Nol chizig‘i - nominal o‘lchamni bildiruvchi chiziq bo‘lib, joizliklami va o‘tqazishlami grafik usulida tasvirlashda o‘lchamning og‘ishi shu chiziqdan boshlab belgilanadi. Agar nol chiziq gorizontal joylashgan bo‘lsa> u holda musbat og‘islilar bu chiziqdan yuqonda. manfiy og‘ishlar esa pastida yozib belgilanadi.
Ikkita yoki bir nechta qo‘zg‘aluvchan yoxud qo‘zg‘ almas qilib biriktirilgan detallar tutashuvchi detallar deb ataladi. Detallar bir-biri bilan biriktiriladigan yuzalar tutashuvchi yuzalar, qolgan yuzalar esa tutashmaydigan yoki erkin yuzalar deb ataladi. Bir-birining ichiga kiradigan detallar birikmasida qamrovchi va qamranuvchi yuzalar mavjud.
Vai - detallaming tashqi (qamranuvchi) elementlarini belgilash uchun o‘tqazishlar tizimida qo‘llanadigan atama
Teshik - detallaming ichki (qamrovchi) elementlarini belgilash uchun o‘tqazishlar tizimida qo‘llaniladigan atama
Teshik va val atamalari nafaqat doiraviy kesimii silindrik detallarga, balki boshqa shaklga ega boigan detallar, masalan, lkkita parallel tekisliklar bilan chegaralangan (shponka, shponka ariqchasi) elementlarga ham taalluqlidir.
Asosiy val - yuqori og‘ishi nolga teng boigan val (es = 0).
Asosiy teshik - quyi og‘ishi nolga teng boigan teshik (El = 0).