Иқтисодий таҳлил

Auditning turlari: Operatsion audit, Muvofiqlik auditi, Moliyaviy hisobot auditi
Operatsion audit- Operatsion auditda barcha xoʼjalik muomalalari va jarayonlari, ularning ish samaradorligiga va unumdorligiga boʼlgan taʼsiri oʼrganiladi. Operatsion auditda unumdorlik va samaradorlik koʼrsatkichlari hamda moliyaviy tizimga rioya qilishning buxgalteriya tamoyillariga mos kelishi nuqtai nazaridan koʼrib chiqiladi.
Muvofiqlik auditi- Muvofiqlik auditi – bu xildagi tekshirishda auditning mamlakat miqyosidagi qonunlarga, shuningdek, barcha meʼyoriy hujjatlarga mos kelishi yoki kelmaslik sabablari oʼrganiladi. Masalan, korxona faoliyatini auditorlik tekshirishdan oʼtkazishda uning korxona Nizomiga yoki mavjud yoʼriqnomalarga mos boʼlishi aniqlanadi.
Moliyaviy hisobot auditi- Moliyaviy hisobot auditi – bunday tekshiruv moliyaviy va buxgalteriya xodimlari tomonidan oʼtkazilib, asosan korxonaning toʼlov qobiliyati, moliyaviy natijalar, sotish jarayonlarining hisobotlarda qanchalik darajada aks ettirilganligi tekshiriladi.

Таянч иборалари: ички ва ташқи аудит, уларнинг бир—биридан фарқи, мустақиллик даражаси, аудит принциплари.

34-вариант

1. 
   Бухгалтерия баланси ва уни таҳлилда қўлланилиши.
   

Buxgalteriya balansi korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilishning asosiy manbai hisoblanadi. “Balans” atamasi lotincha bis - ikki marta, banx - tarozi pallasi so'zlaridan tarkib topib, tom ma’noda ikki palla degan ma’noni anglatadi va tenglik tushunchasi sifatida ishlatiladi.Balansning aktiv va passiv tomonlari boMadi. Aktiv tomonida korxona mablag’lari, passivida esa xo’jalikning o’ziga tegishli manbalar, kreditga va qarzga olingan boshqa manbalar ko’rsatiladi. Aktiv mablag’laming oshishi, passivdagi manbalar va foyda (daromad)ning ko’payishi bilan bog’liq.Balansning barcha bo’lim va bandlarini chuqur o’rganish moliyaviy ahvolni to’liq o ’zlashtirishning asosini tashkil qiladi. Balans o’sganda korxona mablag’larini guruhlash va joylanishini ulami hosil etish manbalarini pul bahosida muayyan sanaga aks ettirish tushuniladi.Buxgalteriya balansi quyidagi belgilari bo’yicha tasniflanadi: tuzilish vaqti, axborot hajmi, mulkchilik shakli, aks ettirish obyekti “tozalash” usuli.Tuzilish vaqtiga ko’ra buxgalteriya balanslari kirish, joriy, tugatish, bo’lish va birlashtirish balanslariga bo’linishi mumkin.Kirish balansi korxonaning paydo bo’lish vaqtiga tuziladi. U korxona o’z faoliyatini boshlayotgan vaqtda tuziladi. Joriy balanslar - korxona qonunchilik bilan belgilangan muddatda mavjud bo‘lgan vaqt mobaynida vaqti-vaqti bilan tuzib turiladi.Tugatish balanslari korxona tugatilayotganda tuziladi.Bo'lish balanslari yirik korxona bir necha mayda korxonalarga bo‘linganda tuziladi.Birlashtirish balansi bir necha korxonalar bir korxonaga birlashganda tuziladi.Axborot hajmi bo‘yicha balanslar bir martalik va yig‘ma balanslarga bo'linadi. Bir martalik balans faqat bitta korxona bo‘yicha joriy hisob asosida tuziladi. Y ig‘ma balans esa bir martalik balanslar asosida tuziladi. U birlashmalar, vazirliklar va shu kabilarning x o ‘jalik mablagMarini aks ettiradi.Mulkchilik shakllariga ko‘ra davlat, o ‘z, aralash, qo‘shma korxonalar va jam oat tashkilotlari balanslari farqlanadi.Aks ettirish obyektiga ko‘ra balanslar mustaqil va alohida balansga ajratiladi.Mustaqil balansni yuridik shaxs bo‘lgan korxonalar tuzadi. Alohida balansni korxonaning filiallari, sexlari tuzadi.“Tozalash” usuliga ko‘ra balanslar balans “brutto” va balans “netto”ga ajratiladi. Balans brutto - tartibga soluvchi moddalami o ‘z ichiga oluvchi balansdir.Balans netto - qiymatdan tartibga soluvchi moddalar summasi chegiriladi. Masalan, asosiy vositalaming qoldiq qiymatini hisob-kitob qilish uchun asosiy vositalar summasidan ulaming eskirish summasi chegiriladi (012 satr = 010-011).0 ‘zbekiston Respubiikasidagi barcha korxonalar balans-netto tuzadi.Buxgalteriya balansiga qo‘yiladigan asosiy talablar uning to ‘g ‘riligi, realligi, yaxlitligi, izchilligi va tushunarliligidir.B alansning to ‘g‘riligi uni tuzishda asoslanilgan hujjatlaming toMaligi va sifati bilan ta’minlanadi. Balansning har bir moddasi hujjatlar, buxgalteriya hisob raqamlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisob-kitoblari va inventarlash bilan tasdiqlangan bo'Iishi kerak. Balans m a’lumotlarini qasddan buzish - niqoblash deyiladi. Balansni niqoblash, asosan, qoida buzishlami yashirish maqsadida amalga oshiriladi. Ayrim hollarda balansni niqoblash uni tuzish bo'yicha qoidalami mukammal bilmaslik oqibatida sodir bo‘ladi. Balansning realligi. Balans to ‘g ‘ri, ammo noreal b o iishi mumkin. Masalan, asosiy vositalar ma’naviy eskirgan, debitorlik qarzini talab qilib olib bo'lmasligi kabilarreal holatni ko‘rsatmaydi.Balansning birligi balansni yagona hisobga olish va baholash tamoyillari bo'yicha tuzilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida buxgalteriya hisobi, hisob raqamlari (schyot)ning yagona nomenklaturasi va ulaming korrespondensiyasi kabilar qoilanishi.B alansning davomiyligi. Har bir keyingi balans oldingi balansdan kelib chiqishi bilan izohlanadi.B alansning aniqligi. Balansni aniq va tushunarli bo'lishi uchun moddalar rekvizitlari va nomlari ikki til (o‘zbek va rus tili)da bayon etilgan.

2. 
   Аудитнинг хиллари
   

Audit xillari bo'yicha ichki va tashqi auditga ajratiladi.Ichki audit boshqaruv nazoratining ajralmas va muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Yirik korxonalarda rahbariyatning yuqori bo‘g‘ini tashkilot faoliyati va quyi rahbariyat tizimi yuzasidan kundalik nazorat bilan shug'ullanmasligi oqibatida ichki auditga ehtiyoj vujudga keladi. Ichki audit aynan ushbu faoliyat to ‘g ‘risida ma’lumot beradi va menejerlar hisobotlarining ishonchliligini tasdiqlaydi. Ichki auditning kerakliligi, asosan, zaxiralar kamomadining oldini olish va korxona ichida kerakli bo’lgan o ‘zgarishlami amalga oshirishdan kelib chiqadi.Yirik korxonalarda ichki auditorlarning ma’lum vazifalarini bosh buxgalter yoki moliyaviy direktorga bo'ysungan buxgalteriya qoshidagi taftish guruhlari bajaradilar, lekin ichki auditorlarning vazifa doiralari kengroq va quyidagilardan iborat:- aktivlar holati yuzasidan nazorat qilish: rahbariyat tomonidan qarorlar qabul qilinishida foydalanadigan m a’lumot aniq ekanligini tasdiqlash;- ichki tizimga oid nazorat tartibotlari bajarilishini tasdiqlash;- ichki nazorat tizimi samaradorligini tahlil qilish va m a’lumot ustidan ishlash;- boshqaruv m a’lumot tizimi tomonidan taqdim etiladigan ma’lumot sifatiga baho berish.H.N. Musayevning fikriga ko'ra, “Ichki audit - korxonalar faoliyatini manfaatdorlaming buyurtmasiga asosan daxlsiz auditorlar tomonidan tekshirish va asosli xulosalar berishdir.Ichki auditning maqsadi korxonada to'liq foydaianilmagan imkoniyatlami aniqlash, korxona xodimlarining o‘z vazifalarini to’liq bajarilishiga yaqindan yordam berishdan iborat”
Bu borada yuqoridagi fikrga qo‘shilib bo'lmaydi, chunki ichki audit korxona boshqaruvining ajralmas qismi bo‘lib, korxonaning shtatdagi ichki auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi auditorlar ko‘p jihatdan ichki audit natijalariga tayanadi. Umuman olganda, “Ichki auditorlar o'zlari ishiaydigan korxonalar faoliyatini tekshiradi. Ammo ular qoidaga ko‘ra, korxona ma’muriyati (direktorlar kengashi) tarkibiga kiradilar. Bunday nazorat (o‘z-o‘zini nazorat qilish) shakli AQSHda o‘tgan, XX asming 30-yilIarida yuzaga kelib, keyinchalik G'arbiy Yevropa va Yaponiyada tarqalgan.Hozirgi vaqtga kelib ko‘p hollarda ichki auditorlarning funksiyalari, hatto o‘z kompaniyasi tarkibiy bo'linmalari buxgalteriya hisobotlarini tekshirish doirasidan ham chetga chiqadi. Ichki auditorlar korxonaning iqtisodiy siyosati va boshqaruv masalalarida ko‘proq ishtirok etmoqdalar.
Таянч иборалари: мажбурий, ихтиёрий, операцион, мувофиқлилик аудити.