1. o’rta arslarga oid tarixiy manbalar O’rta asrlarda yaratilgan manbalar turlari O’rta asrlarga tegishli noyob asarlar

O'rta asrlarda yaratilgan tarixiy asarlarning o'rganilishi
Xikmatova Laziza

1.o’rta arslarga oid tarixiy manbalar 2.O’rta asrlarda yaratilgan manbalar turlari 3.O’rta asrlarga tegishli noyob asarlar

Reja:

Tabariy, Narshaxiy, Beruniy asarlarini tarixshunoslik yuzasidan tahlil qilishga o’tishdan avval islom diniga doir bir masala ustida to’xtashimiz lozim. Ma`lumki, Qur`on va Muham-mad payg’ambar hadislari hikmatli so’zlari imon ramzi, shari­at islom huquqshunosligi va ilohiyot fanlarini tashkil etadi. A. B. Halidov, SHamsuddin Boboxon va Abdusodiq Irisovlar ta`kidlashicha, imom Ismoil Buxoriy, A6y Iso at-Termiziy, Abu Dovud Sijistoniy, Ahmad an Nasaviy, ibn Madj al-Qazviniy va boshqa muhaddislar to’plagan hadislar bir yarim millionga etadi.
Bulardan Abu Dovud, at-Termiziy, ibn Madj va an-Nasaviylar to’plagan hadislar («As-Sunan») va ayniqsa Ismoil Buxoriyning «Jome`-as-Sahih» (yoki «Sahih») nomli hadislar to’plami SHarq xalqlari orasida mashhur bo’lgan. Imom Ismoil Buxoriyning «Sahih» to’plami mo’`tabarligi jihatidan «Qur`on» dan keyingi, ya`ni ikkinchi o’rinda turadi. Gap shundaki, al-Buxoriy jahonga tanilgan, buyuk muhaddis bo’libgina qolmay, o’z zamonasining |Mazdak ta`limoti, va`zlari keng shuhrat Qozondi. Tabariyning aytishicha, «oddiy fuqaro fursatdan foydalanib, Mazdakka va uning tarafdorlariga qo’shilib, ular atrofida uyushdilar». Bu fikrni Beruniy xam tasdiqlaydi: «Son-sanoqsiz odamlar ularga ergashdilar». eron shohi Qubod I siesiy vaziyat taqozosi bilan, ko’nglida xohlamasa xam o’zini Mazdak tarafdori deb e`lon qildi 528-529 yil voqealari shundan dalolat beradi. Qubod tarafdorlari Mazdakni o’ldirib, markaziy hokimiyatni qaytarib olishganida, mazdakchilarning etakchilarini qirib tashladilar va ularning izdoshlarini shafqatsiz kaltaklab, quvg’in qildilar.
O’rta arslarga oid tarixiy manbalar
QonunchilikIlk o'rta asrlarda G'arbiy va Janubiy Evropa aholisining aksariyati o'zgaruvchan haqiqatga asta-sekin moslashib, qadimgi Rim qonunlari asosida yashagan. VI asrda. Vizantiya imperatori Yustinian I buyrug'i bilan ular kodlangan. Ularning barchasi keng to'plamni tashkil etdi, keyinchalik XII asrda "Fuqarolik qonuni kodeksi" nomini oldi. Shu bilan birga, XII asrda "Kanon qonunlari kodeksi" shakllandi. Ular VI asr tarixiga oid qimmatli manbalar edi. G'arbda Yustinian kodeksi XI-XII asrlarga qadar deyarli noma'lum edi, G'arbiy Evropa huquqshunoslari avvalgi Rim qonunlari to'plamidan - Imperator Theodosius II (438) dan foydalanganlar. Ko'pchilik ma'lum. 5-asr oxiridan yozilgan xat qonunlari. 9-asrning boshlariga qadar haqiqatlar (Burgundiya, Visigot, Salik, Sakson va boshqalar). Haqiqatlarga kiritilgan qo'shimchalar va tuzatishlardan qirol qonunchiligi asta-sekin o'sib bordi: VIII-IX asrlar boshlarida klassik shaklga ega bo'lgan frank qirollarining kapitullari.
Hujjatli manbalar mintaqalar bo'yicha juda notekis taqsimlangan. VIII asrdan. IX-X asrlardan boshlab Italiyadan, Reyn va Dunay Germaniyasidan va Shimoliy-Sharqiy Frantsiyadan yuzlab hujjatlar bizgacha etib kelgan. - shuningdek, Frantsiyaning boshqa mintaqalaridan, Ispaniya va Angliyadan. XI asrda. G'arbiy Evropa hujjatlari soni allaqachon minglab o'lchovlar bilan o'lchangan. Bu davrning deyarli barcha hujjatlari lotin tilida yozilgan. Dastlabki o'rta asrlarning ish yuritish hujjatlarida qirollik, kamdan-kam hollarda knyazlik sudlarining qarorlari, monarxlarning shaxsiy buyruqlari va yordamlari, xayr-ehsonlar, sotish, erlarni almashtirish va vasiyatnomalar yozilgan. Diplomlar ma'lum namunalar bo'yicha tuzilgan, ular chaqirilgan formulalar. VAcherkov mulklari zaxiralari tomonidan taqdim etilgan inventarizatsiya hujjatlari (polipika) mavjud. Diplomatiya davlat va xususiy harakatlarni ajratib turadi. Birinchisiga imperatorlar, qirollar, feodallarning maktublari va diplomlari kiradi. Xususiy aktlarga notariuslar tomonidan tuzilgan hujjatlar kiradi.
XI tarixga oid manbalar-XV asrlar. Iqtisodiyot tarixining muhim manbalari er zaxiralariva kadastrlar.Bularga, masalan, inglizcha "Oxirgi hukm kitobi" (1086) - Angning umumiy er ro'yxatining materiallari kiradi. qirolliklar .. Rivojlangan feodalizm davrining huquqiy manbalari juda xilma-xildir. - shahar ustavlari va nizomlari. XIII-XV asrlarda. G'arbiy Evropaning ayrim mintaqalarida yoki viloyatlarida amal qilgan feodal odat qonunining yozuvlari tuzilmoqda. Ular orasida frantsuz tili ham mavjud kutyure,nemis "Ko'zgular"ispaniya fuero("Coutums Bovesi", "Sakson Mirror"). Evropa davlatlarida ishlab chiqilgan qirollik (imperatorlik) qonunchiligi: farmoyishlar Frantsiya va Angliyada, imtiyoz, patentlar va mandatlar Muqaddas Rim imperiyasida. Vizantiya qonuni bu vaqtda hanuzgacha Yustinian qonuni normalariga asoslangan edi. Vizantiyada imperatorlik qonunlari chaqirilgan qisqa hikoyalar... XI-XV asrlarda. ular ko'pincha maqtov yorliqlari shaklida chiqarilgan. Ko'chmas mulk monarxiyasining shakllanishi paytida yangi turdagi manbalar paydo bo'ladi. u parlament aktlari va nizomlar Angliyada, protokollar Frantsiyadagi davlat uchrashuvlari, harakat qiladi Germaniya imperatorlik yig'ilishlari va boshqalar. Uchrashdi risolalar... Ular fan va ijtimoiy amaliyotning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan ("Teologiya xulosasi" Foma Akvinskiy XIII asr).
XI tarixga oid manbalar-XV asrlar
V-XI asrlar tarixiga oid manbalar. Dastlabki o'rta asrlar antik davr va varvarlikdan feodalizmga o'tish bilan tavsiflanadi va bu V-XI asrlar manbalarida to'liq aks etgan. Bu tabiiy iqtisodiyotning hukmronligi, mamlakatlar va mintaqalar o'rtasidagi zaif savdo va boshqa aloqalar davri, juda ibtidoiy davlatchilik, savodxonlikning pastligi va madaniyatning tobora o'sib borayotgan ruhoniylashuvi davri.
Ilk o'rta asrlarda G'arbiy va Janubiy Evropa aholisining aksariyati qadimgi Rim qonunlari asosida yashab, o'zgaruvchan voqelikka asta-sekin moslashib bordi. VI asrda. Vizantiya imperatori Yustinian I buyrug'i bilan ular kodlangan. Bular II - VI asr boshlari imperatorlarining qonunlari. (Yustinian kodeksi deb nomlangan), Yustinianning o'zi "Yangi qonunlari" (romanlari), qadimgi davrlarning eng nufuzli huquqshunoslarining (Digestlar yoki Pandektlar) bayonotlarini, shuningdek qisqa maxsus maxsus darslik (Institutlar). Ularning barchasi keng to'plamni tashkil etdi, keyinchalik XII asrda "Juris civilis korpusi" - "Fuqarolik qonuni kodeksi" nomini oldi. Shu bilan birga, XII asrda cherkov qonunchiligining eng muhim aktlarini o'zida mujassam etgan "Yuris kanoniyalarining korpusi" - "Kanon qonunlari kodeksi" shakllandi; ikkinchisi, cherkov ishlaridan tashqari, imonlilarning kundalik hayotining ko'plab sohalarini tartibga solgan. Yustinian Qonunchilik Komissiyasi qadimgi qonunlarning ahamiyatini saqlab qolgan qonunlarini tanlaganligi sababli, nafaqat Romanlar, balki butun Fuqarolik qonuni kodeksi VI asr tarixi uchun qimmatli manba hisoblanadi. Keyinchalik, Vizantiyada ushbu yodgorlik bir necha bor qayta ishlanib, barcha o'rta asrlardagi Vizantiya qonunchiligi uchun asos bo'lib xizmat qildi ("Eclog" 726 ".," Vasiliki "886-912 va boshqalar).
V-XI asrlar tarixiga oid manbalar
IX-XI asrlarda Yevropaning siyosiy xaritasi. Arablar, vengerlar, normanlar tomonidan bosqinlar. 11-asr oxiriga kelib Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida feodal tuzumning oʻrnatilishi. Qaram dehqonlar. Feodallar. Feodal ierarxiyasi. Siyosiy tarqoqlik. Feodallar hayoti va urf-odatlari. Dehqonlarning hayoti va kundalik hayoti. G'arbiy Evropaning turli mamlakatlari rivojlanishida umumiy va maxsus muammo.
Frantsiyada I X- XI asrlar Fransuz qirolligi shakllanishining dastlabki bosqichi. Fransiyada feodallashuv jarayonining tugallanishi va uning xususiyatlari. Birinchi Kapetian davrida siyosiy parchalanish va qirol hokimiyati. Frantsiyadagi yirik fiefdomlar. 10-11-asr boshlaridagi dehqon va dehqon qoʻzgʻolonlarining ahvoli.
Italiya XI asr oxirigacha. Feodal munosabatlarining shakllanishi. Italiyada siyosiy birlikning yo'qligi. Shimoliy, Markaziy va Janubiy Italiya hamda Sitsiliyada feodalizmning tabiati va rivojlanish sur'atlaridagi farqlar. Italiya shahrining rivojlanish xususiyatlari, davomiylik muammosi.
O’rta Osiyo xalqlarining Arab xalifaligi tarkibiga kirishi arafasidagi va undan keyingi ahvoli haqida gap borganida so’zsiz arabcha, forscha va qadimgi turkiy-runiy yozuvlarga murojaat qilamiz. Tarixda uch joydan O’rta Osiyo xalqlari tarixiga doir hujjatlar arxivi topilgan: hozirgi Turkmanistonning Niso shahrida - Parfiya davlati (miloddan avvalgi I asr) hujjatlari, Tuproqqal`ada (III asr) Xorazm davlati hujjatlari, Mug’ togida (Samarqand) So’g’diyona hujjatlari (VII asr) topilgan. Bundan tashqari, erlardan juda ko’plab epigrafik yodgorliklar toshdagi bitiklar, ro’zg’or buyumlari va san`at asarlari topilgan. O’rta Osiyo tarixidan daliliy ashyolarga boy ma`lumotlarni o’rta asrda yashashgan muarrix Tabariy asarlaridan, shu asarning Bal`amiy tuzgan forscha-tojikcha nusxasidan, jahonshumul qomusiy olim Beruniy asarlaridan topishimiz mumkin. SHu ma`noda o’rta asrning buyuk shoiri Abulqosim Firdavsiyning «SHohnoma» dostoni ham ibratlidir.

• Binobarin, SHarq xalqlari madaniyati muammolariga oid hozirgi tarixiy-monografik tadqiqotlarning qo’lyozma manbalarga bevosita aloqadorligi tabiiydir.
• Arab tarixshunosligi to’g’ridan-to’g’ri fol’klor (xalq ijodi) va adabiy an`analar bilan, shuningdek, ilohiyot qur`on an`analari bilan uzviy bog’liqdir.
• Arabcha tarixiy asarlarning mazmuni islom jamoalari tarixi, bu jamoalarning siyosat va aql-idrokda faol toifalari vakillarining hayoti, faoliyati bilan bog’liqdir.

O’rta Osiyo xalqlarining Arab xalifaligi tarkibiga kirishi arafasidagi
Qur`on matni bilan aloqador ko’pgina muammolar aks etgan filologik (adabiy), tarixiy, diniy asarlar tasvirlarda aks etgan bo’lib, ularda qur`on suralari va oyatlari birma-bir sharhlanadi. Bunday tafsirlarning hajmi va salmog’i ancha kattadir. Bunday kitoblar VIII asrgacha barmoq bilan sanarli bo’lgan bo’lsa, 750-1050 yillar davomida ellikka yaqin shunday asarlar yaratildi. SHulardan ham yarmigina bizgacha saqlanib qolgan. 200 yildan ziyod vaqt davomida yozilgan qur`on tavsiflari Tabariyning (838-923) fundamental «Tafsir» kitobida umumlashtirilgan. Bu asarning nufuzi bizningcha, avvalgi ko’pchilik asarlarni muomaladan siqib chiqargan bo’lishi mumkin. Tabariy tafsiri juda katta hajmda (bosma nashrda 30 jild) ekanligidan qat`i nazar, juda ko’p xattotlar uni qunt bilan qayta-qayta ko’chirib yozganlar. SHu tufayli bu asarning ko’pgina nusxalari bizgacha etib kelgan.