|
Aim.uz
ХVII БОБ. ЖАЋОН Х¡ЖАЛИГИ ВА УНИНГ ЭВОЛЮЦИЯСИ.
1 - §. ЖаЏон х¢жалиги ва унинг таркиб топиши
Ћозирги замон жаЏон х¢жалиги меЏнат таќсимоти ва кооперациясининг чуќурлашиб бориши туфайли вужудга келган. Бу жараён узоќ ваќт давом этиб, Џозирги пайтда бирон-бир мамлакат халќаро савдо, ишчи кучи, капитал, кредит муносабатларидан четда ќолиб ривожалана олмайди.
Иќтисодчиларнинг Џисобларига к¢ра, жаЏон Џамжамияти 2800 хилдан ортиќ тилда с¢злашгани, 500 хилдан ортиќ пул бирлигида савдо ќилгани Џолда, бу турли-туман мамлакатлар бир-бири билан шу ќадар боƒланганки, буни Џисобга олмаслик иќтисодий муаммоларни ечишда хатоликка олиб келиши мумкин.
Ћар бир мамлакат миллий иќтисодиётининг Џолати шу мамлакатнинг фаќат ички потенциалига эмас, балки халќаро меЏнат таќсимоти, умумжаЏон фан, техника, технология тараќќиёти, ќолаверса бутун планета ресурслари Џолатига боƒлиќ.
Ћозирги пайтда жаЏон цивилизацияси шу даражага етдики, келажакда ривожланиш, тараќќиётга давлатлар ¢ртасидаги ќарама-ќаршиликлар мавжуд б¢лишига ќарамай, Џамкорликдагина эришиш мумкин.
Ћозирги замон техника-технология соЏасида эришилган даража шундай меЏнат таќсимотини келтириб чиќарадики, бу тун ишлаб чиќариш ва бошќа эЏтиёжларни Џар бир мамлакатни ¢зи ќондиришга уриниши самарасиз б¢либ ќолади ёки умуман бунинг иложи й¢ќ. Ћатто энг йирик ривожланган мамлакат Џам фаќат ¢з кучига таяниб ¢з эЏтиёжларини ќондира олмайди. Демак, турли-туман эЏтиёжларни ќондириш учун ¢заро алоќалар объектив зарурат б¢либ ќолади.
ЖаЏон х¢жалигининг таркиб топиши ана шу объектив заруриятдан келиб чиќќан.
ЖаЏон х¢жалиги ижтимоий-иќтисодий ривожланиши даражасидан ќатъи назар иќтисодий муносабатлар тизими билан чамбарчас боƒланган миллий х¢жаликлар мажмуидан иборат.
¤зига хос миллий иќтисодиёт шаклланган Џар бир мамлакатнинг ягона иќтисодий маконга интилиши ¢заро манфаатдорликдан келиб чиќади.
Инсонлар иќтисодий Џамкорлик ќилишни ќадимдан товар айирбошлаш вужудга келган пайтлардан бошлашган. У ёки бу турдаги товар ишлаб чиќаришга ихтисослашув, яъни меЏнат таќсимоти савдогарлар карвонини дарё-ю денгиз, ч¢лу саЏроларни кезиб савдо олиб боришга ундаган. Савдо Џажми унча катта б¢лмаса Џам муЏим роль ¢йнаган. «Буюк ипак й¢ли» мамлакатлари, Миср, Греция, Рим, Венеция, Генуя, Буюк Новгород каби шаЏар ва давлатлар нафаќат савдо, балки дунё цивилизациясининг ривожланишида ниЏоятда катта роль ¢йнаган. Ћунармандчилик буюмлари, зебу зийнат, ќимматбаЏо металлар, ќишлоќ х¢жалик маЏсулотлари ва бошќа товарлар билан савдо-сотиќ ќилинган. Савдогарлар ажралиб чиќиши билан халќаро савдо «ЖаЏон х¢жалиги» деб аталган «Буюк бинони» бунёд ќилиниши учун ќ¢йилган дастлабки «ƒишт» б¢лди.
Йирик машиналашган ишлаб чиќаришга ¢тиш, ташќи савдо орќали к¢проќ фойда олишга интилиш бозор муносабатларини Џар томонлама ривожланишига олиб келди. Транспортнинг ривожланиши Џам Џалќаро савдони ривожланиб, барќарор муносабатларга айланишига олиб келди. Классик капитализм, эркин раќобатнинг энг катта ютуƒи сифатида жаЏон бозори вужудга келди.
Йирик капиталга, айниќса акционерлик капиталининг вужудга келиб, кучга т¢лиши натижасида ички бозор торлик ќилиб ќолди. Капитал янги фойда ќидириб бошќа мамлакатларга й¢налди.
Капитал чиќаришни кучайиши, халќаро айирбошлашни кенгайиши халќаро монополияларни вужудга келишига олиб келди.
Монополиялар борган сари кучайиб, жаЏон бозори, хом ашё манбалари, капитал ќ¢йиш фойдали б¢лган соЏаларни эгаллаб олдилар. Бу жараён шартномалар тузиш, ижара, концессия ва бошќалар орќали амалга оширилди. Монополиялар томонидан дунё охир-оќибат иќтисодий жиЏатдан б¢либ олинди.
1896 — 1900 йилларда т¢рт мамлакат АЈШ, Буюк Британия, Германия, Франция жаЏон саноат ишлаб чиќаришининг 3Ѓ4 ќисмини, саноат экспортининг эса деярли 3Ѓ5 ќисмини эгаллашган. Иќтисодий маконнинг етакчи мамлакатлар томонидан б¢либ олиниши йирик капитални монопол юќори фойда олишига сабаб б¢лди.
Дунёни иќтисодий жиЏатдан таќсимланиши капиталнинг кучига таянган. У эса турли сабабларга к¢ра ¢згариши мумкин. Шунинг учун капитал мустаЏкам асосга эга б¢лиш Џаракатига тушди. Етакчи давлатларнинг молия капитали магнатлари ¢з капиталларини, ќ¢йган Џудудларини Џам сиёсий-маъмурий й¢л билан ¢зларига беркитиб олишни бошладилар.
Натижада, XIX аср охири — ХХ аср бошларида илгари эркин б¢лган халќларнинг ерларини колонияларга айлантириш кучайди. Буюк давлатлар томонидан дунёни Џудуд жиЏатдан б¢либ олиниши ва катта мустамлака империялар ташкил б¢лиши тугади. Йирик капитал ва унинг эгалари б¢лган метрополиялар бошќа мамлакатлар устидан тамомила Џукмронлик ќилиш имкониятига эга б¢лди. Катта бойликлар ташиб кетилди. Колонияларнинг ¢з аЏолиси очлик, ќашшоќлик, касалликдан азоб чекиб, баъзи ерларда туб аЏолининг ќирилиб кетишига олиб келди.
Дунёни Џудуд жиЏатдан б¢либ олиниши билан Џалќаро иќтисодиётда колонияларнинг роли ¢згарди. Илгари асосан ишлаб чиќарилган товарни катта фойда келтирадиган ќилиб сотиш орќали к¢зланган маќсадга эришилган б¢лса, энди колониялар метрополиялар учун арзон ишчи кучи, хом ашё манбаига айланди, капитални катта фойда келтирадиган соЏаларга ќ¢ядиган, Џарбий-стратегик районлар сифатида фойдаланиладиган б¢лди.
Шундай ќилиб, умумжаЏон х¢жалиги вужудга келди.
Мустамлакаларда буюк давлатларнинг манфаатидан келиб чиќиб, меЏнат таќсимоти вужудга келтирилди. Асосий диќќат ќазилма саноатга берилиб, маќсад хом ашё билан таъминлашга ќаратилди. Јишлоќ х¢жалигини ихтисослашуви Џам метрополияларнинг эЏтиёжларига б¢йсундирилди. Масалан, XIX асрнинг иккинчи ярмида Ћиндистондан Англияга дон ташиб кетиш 11 мартагача ошди. Шу даврда ¢з аЏолисининг очликдан ¢лиши 20 мартага к¢пайди.
Лекин молия капитали Џукмронлиги умумжаЏон тизимида бир томондан унинг ижтимоий-иќтисодий ќарама-ќаршиликларини чуќурлашувига олиб келди. Иккинчидан эса асосий ривожланган капиталистик мамлакатлар ¢ртасида б¢линган дунёни ќайтадан б¢лиш учун кураш жаЏон урушларига олиб келди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
