Иќтисодиёт назариясининг халќаро аспектлари



Download 355 Kb.
bet14/23
Sana22.02.2022
Hajmi355 Kb.
#114688
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   23
Bog'liq
Jahon xo'jaligi va uning evolyutsiyasi

Раќобатбардош- ХХ аср, айниќса унинг иккинчи ярмидан бош-
лик назарияси лаб мамлакатлар ¢ртасида жаЏон бозори учун
раќобат кучайди. Бунда ихтисослашиш, капиталдан унумли фойдаланиш эвазига ¢ртача харажатларни пасайтиришга эришиш мумкинлиги натижасида раќобатда устунлик ишлаб чиќариш концентрациясини ¢сиши, трансмиллий корпорациялар вужудга келишига олиб келди. Америкалик иќтисодчи М. Портер халќаро савдони мамлакатлар ¢ртасидаги раќобатчилик нуќтаи-назаридан ¢рганиб чиќди ва мамлакатнинг раќобатдаги устунлиги унинг етакчи фирмаларининг раќобатбардошлиги билан аниќланади, чунки жаЏон бозорида мамлакатлар эмас, балки товар ишлаб чиќарувчи, хизмат к¢рсатувчи фирмалар раќобатлашади деган хулосага келди.
Унинг фикрича ташќи бозорни эгаллаш биринчидан, раќобат стратегиясини т¢ƒри танлаш; иккинчидан, эса раќобатда устунликка олиб келувчи омиллар (детерминатлар) нисбатига боƒлиќ:
Фирманинг стратегияси:
— Фирма фаолият юритаётган тармоќнинг таркибига (шу тармоќда фирма ишлаб чиќараётган товарга ¢хшаш товар ишлаб чиќараётган фирма борми ёки пайдо б¢лиши мумкинми, й¢ќми) боƒлиќ.
— тармоќда фирманинг тутган ¢рнига боƒлиќ. Шундай ќилиб Портер диќќатни миллий даражага эмас, балки алоЏида корхоналар даражасига ќаратади.
Фирманинг раќобатчилик стратегиясини мамлакатнинг раќобатдаги устунлиги омиллари билан ќ¢шиб баЏо бериш керак. Бу детерминантларга ќуйидагилар киради.
1. Ишлаб чиќариш омиллари (табиий, пул ресурслари, ишчи кучи ва уларнинг билими, малакаси даражаси, инфраструктура) билан таъминланганлиги.
2. Масштаб эффекти (корхона катталашиб бориши билан ¢ртача харажатларни пасайишига олиб келувчи омиллар)дан фойдаланишга имкон берувчи ички талабнинг параметрлари.
3. ¡хшаш ва ¢заро бир-бирини т¢лдирувчи, таъминловчи тармоќларнинг раќобатбардошлиги.
4. Ћукуматнинг роли. (Юќоридаги уччала детерминантларга ижобий ёки салбий таъсир к¢рсатиши мумкин).
Бир-бирига таъсир этувчи детерминантлар миллий иќтисодиёт тармоќларида нотекис таќсимланиши натижасида бир-бирига боƒлиќ тармоќларда раќобатбардош фирмалар ажралиб чиќади.
Имтиёзлар белгилаш орќали миллий иќтисодиётни ривожланишига таъсир этиш мумкин. Лекин у негатив самара бериши Џам мумкин. Масалан, собиќ Иттифоќда бир хил товарларга Џаддан ташќари паст нарх белгиланиши устун даражада четга хом ашё экспорти саќланишига олиб келди. Экспортчиларга автомашина, мебель сотгандан к¢ра металл, ёƒоч сотган афзал б¢либ ќолди. Четдан кенг халќ истеъмоли моллари, маккаж¢хори, асбоб-ускуналар сотиб олинган. У бюджет даромадларини т¢лдирган, лекин техник, технологик ќолоќликни кучайтирган.
Ташќи бозорга м¢лжалланган раќобатга бардошли тармоќларни ривожлантириш учун имтиёзлар белгилаш мамлакатга фойда келтиради, лекин гоЏида кутилмаган натижа Џам олиб келади. Экспорт ¢сиши дунё бозорида таклифни ¢сишига у ¢з навбатида жаЏон бозоридаги нархларни пасайишига олиб келади. Нарх ¢згармаган таќдирда Џам экспортга м¢лжалланган секторга бошќа соЏалардан ишлаб чиќариш омилларини оќиб ¢тишига олиб келади. Натижада иќтисодиёт бир томонлама ривожлана бошлайди.
Экспорт ќилинадиган товарлар учун зарур табиий ресурсларни ќазиб олишни тезлаштириш хонавайрон ќиладиган ¢сишга олиб келиши мумкин. Бу феномен иќтисодиётда «голланд касали» деган ном олган.
Голландияда Шимолий денгиз тубидаги газ захираларини ќазиб олишни к¢пайтиришга эътибор ќаратилиши уни умумий саноат экспортини пасайишига олиб келди. Бунинг сабаби, Голландия фирмалари мустаЏкам ¢рин эгаллаган анъанавий тармоќларга эътибор сусайиши оќибатида тушкунлик юз берди.
Англияда нефт ќазиб чиќаришга ва уни экспортига ќ¢шимча ишлаб чиќариш ресурсларини жалб ќилиниши натижасида бошќа тармоќлар имконияти чекланади. Жумладан аниќ машинасозлик илгариги мавќеини й¢ќотади.
Бир тармоќда даромад ¢сиши билан келгусида харажатлар таркиби ¢згаради, бу савдо структурасини Џам ¢згаришига олиб келади.
Ишлаб чиќариш омиллари ¢сиши нотекис юз беради. Ќайси мамлакат капитал ва малакали ишчи кучига эга б¢лса, шу мамлакат ютади.
Ќиёсий харажатларни охирги варианти П. Самуэльсон томонидан ишлаб чиќилди. У ишлаб чиќариш омиллари нархларини тенглаштириш тенденцияси Џукм суриши омилларни бир мамлакатдан иккинчисига оќиб ¢тишига сабаб б¢лишини, ташќи савдо даромадларни таќсимланишидаги беќарорликни кучайишига таъсир к¢рсатишини математик Џисоб-китоблар билан асослаб беради.
Ћар бир мамлакат ¢зининг дастлабки устунлигини й¢ќотар экан, энди ишлаб чиќаришни такомиллаштириш орќали экспортнинг янги имкониятларини топишга Џаракат ќилади.
К¢риб чиќилган назариялар Џозирги кунда Џам ¢з аЏамиятини й¢ќотмаган. Уларнинг Џар бири халќаро савдонинг ривожланиши тенденциясини тушунтиришда ¢зига хос ¢рин тутади.
МеЏнат таќсимоти ва эркин савдонинг фойдалилигини аллаќачонлар назариётчилар Џам, амалиётчилар Џам тушуниб етишган. А. Смит шундай деган экан, Џар бир т¢ƒри фикр юритадиган оила бошлиƒи учун асосий ќоида бу бозордан арзон сотиб олиш мумкин б¢лган нарсани ¢з уйида тайёрлашга уринмасликдир. Ћунарманд ¢зига кийим тикишга Џаракат ќилмайди. Бунинг учун тикувчига мурожаат ќилади. Фермер б¢лса Џар иккисини ишини Џам бажармай шу Џунар эгалари хизматидан фойдаланади. Ћар бирига ихтисослашган меЏнатдан фойдаланиш ¢зи шу нарсани ишлаб чиќаришдан к¢ра арзонга тушади. Шундай Џолат жаЏон х¢жалигига Џам тегишли. Лекин, бу ерда соф иќтисодий алоќаларгина эмас, сиёсий ва Џарбий раќобат, ќарама-ќаршиликлар мавжудки, оќибатда мамлакатлар ¢з миллий ишлаб чиќаришини Џимоя ќилишга мажбур б¢лади. К¢пинча давлат айрим товарларга экспорт имкониятлари, бошќа товарларга импорт учун ќулай шароит яратади. Ана шу давлатнинг юритаётган ташќи иќтисодий сиёсатига к¢ра уни протекционизм ёки фритредерлик сифатида ажратилади.
Протекционизм (лотинча Protectio — Џимоя демакдир) миллий х¢жаликни чет эл раќобатидан Џимоя ќилади, чет эл бозорларига фаол кириб боришга шароит яратади.
Шунинг учун протекционизм ¢заро боƒлиќ Џолда ички ва ташќи иќтисодий сиёсат тизими орќали амалга оширилди.
Протекционизм капитални дастлабки жамƒарилиши ва мануфактуранинг вужудга келиши билан боƒлиќ. Унинг назарий асоси меркантилистлар таълимоти б¢либ фаол савдо балансига эга б¢лиш орќали мамлакатга олтин ва кумуш келишини таъминлайди. Кейинчалик давлатлар ¢з саноатини ривожлантиришни ќ¢ллаб-ќувватлайди. Бу сиёсат к¢проќ ривожланаётган мамлакатларга хос. Маълумки, четдан кириб келаётган товарлар учун бож т¢ловлари белгиланади. У ќандай натижага олиб келишини назарий жиЏатдан таЏлил ќилиб чиќайлик.

Б ож тўловлари ќўйишнинг натижаси (соф йўќотишлар).


S
P


P + L
a бож тўловлари
P b c d
D



Q Q Q Q Q

Бож тўловлари белгилашдан соф йўќотишлар:


Истемолчилар ютуƒининг ўзгариши -а -b -c -d
Ишлаб чиќарувчилар ютуƒининг ўзгариши +а
Д авлат даромадининг ўзгариши +с
Соф ютуќнинг ўзгариши ёки соф йўќотишлар -b -d
Ташќи савдо Џар икки мамлакат учун Џам ўзаро манфаатли бўлишига ќарамай, Џамма мамлакатларда турли тўсиќлар ќўйишга уринишади. Кенг ќулланадиган чоралардан бири бож тўловлари белгилаш ёки унинг миќдорини кўпайтиришдир. Натижада давлат маълум даражада даромад олади юќоридаги чизма кўрсатиб турибдики, бу миќдор с тўртбурчак юзига тенг. Лекин умуман олганда ютќазилади сабаби истемолчилар нарх кўтарилиши эвазига а, b, с, d майдонга тенг миќдорда ќўшимча маблаƒ сарфлайдилар. Ишлаб чиќарувчилар эса а майдонга тенг ќўшимча фойда олади. Лекин жамият миќиёсидаги соф йўќотишлар b ва d учбурчак юзига тенг миќдорда бўлади.
Турли мамлакатларда импортга турли т¢сиќлар ќ¢йилишига сабаб сифатида ќуйидаги далилллар к¢рсатилади.
 Мамлакатнинг ¢зида ишлаб чиќариш ва аЏоли бандлигини таъминлаш лозим.
Чет эл арзон иш кучидан ¢зини Џимоя ќилиш.
 Энди оёќќа тураётган миллий х¢жалик тармоќларини Џимоя ќилиш.
 Миллий мудофаани мустаЏкамлаш.
 Чет эл фирмалари томонидан уюштириладиган «демпинг»га й¢л ќ¢ймаслик.
 Давлат даромадларини к¢пайтириш.
 Чет эл капиталини жалб ќилиш.
Фритредерлик (инглизча Free trade — эркин савдо демакдир) йирик тадбиркорлар, монополиялар томонидан давлатни иќтисодиётга аралашмаслигини талаб ќилиб юритиладиган сиёсат.
Бу асосан Буюк Британияда XVIII асрнинг учинчи ярмида саноат т¢нтарилиши даври билан вужудга келди. ЖаЏон бозори давлатнинг ташќи сиёсатига ¢згартиришлар киритишга олиб келди.
Бир томондан эркин савдони, иккинчи томондан ¢з иќтисодий манфаатларини Џимоя ќилади. Ћозирги замон бозор иќтисодиёти шароитида протекционизм ва фритрелдерлик доимо ёнма-ён амал ќилади. Бу айниќса турли иќтисодий блоклар, иттифоќлар (ЕС, ОПЕК ва бошќалар) фаолиятида яќќол намоён б¢лади.
Европа иттифоќи — иттифоќќа аъзо мамлакатларни ¢ртасида эркин савдони ќ¢ллаб-ќувватласа, бу иќтисодий блокдан ташќарида эса протекционизм сиёсатини юритади.
Протекционизм ва фретредерлик ривожланган мамлакатлар томонидан халќаро валюта фонди ва бошќа халќаро ташкилотлар орќали ¢тказилади.



Download 355 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish