Istiqlol tufayli har bir jabhada, xususan, ma’naviy qadriyatlarga hamda so‘z san’atiga nisbatan munosabat tubdan o‘zgardi

6. Leksik-fonetik dialektal so‘zlar ba'zi dialektal so‘zning tarkibida bir va undan ortiq tovushning fonetik o‘zgarishi natijasida shakllanadi. Leksik-fonetik dialektal so‘zlar adabiy tildagi so‘zning fonetik hodisalar bilan ifodalanishidir. Sheva vakillaridan yozib olingan matnlarimizda dialektal so‘zlarning bu turi ham juda ko‘p uchraydi. Bu tabiiy, albatta, negaki dialektlar birliklarning muhim xususiyatlaridan bir ham so‘zning adabiy tildagi holatidan fonetik jihatdan farqlanishidir. Quyidagi gapda leksik-fonetik dialektal so‘zlarni adabiy tildagi so‘zdan farqlaymiz:
Äläqšäqqä šäqqilläsä jämān, bir bälā bölädi-dä, hāzir.// zag‘izg‘on shaqqillasa yomon, bir balo bo‘ladi-da, hozir. Äläqšäqqä/alaqshaqqa- zag‘izg‘on, olahakka. Bu so‘z shevamizda kuchli fonetik o‘zgarishga uchragan.
Ešägāri/eshagori- qizil ari. Mäni ešägāri čāqqän päjt hämmä žājim šišib ketādi // meni ari chaqqan payt hamma joyim shishib ketadi. Rangi olovrang, boshqa ari turlariga nisbatan ancha yirik ari turi. Yirik bo‘lganligi uchun sheva vakillari tomonidan shunaqa nomlangan. Arining bu turini mana shunday o‘zgacha nomlanishini faqat G‘ijduvon shevasi leksikasida ko‘rishimiz mumkin. Bu so‘zda undoshi g, ari so‘zi tarkibidagi a unlisi esa o almashib, fonetik o‘zgarishga uchrab, leksik-fonetik dialektal so‘z turini hosil qilgan. Lekin, bu so‘zga kuchli fonetik o‘zgarishga uchragan so‘z sifatida qaraydigan bo‘lsak, biz bu so‘zni sof leksik dialektal so‘zlar lug‘atiga kiritsak bo‘ladi.
Böjāɣli- boyo'g'li, ukki. Tunda daraxtlarga qo'nib sayraydigan qush.Böjāɣlini säjräši bir xünük ešitiladi qulāqqä // bo‘yog‘lini sayrashi xunuk eshitiladi quloqqa. Qisman fonetik o‘zgarishga uchrab, ya'ni adabiy tildagi boyo‘g‘li leksemasi tarkibidagi o va o‘ unlilarining o‘rin almashishi kuzatilib,leksik-fonetik dialektal so‘z turini hosil qilgan. Qush nomlari zoonimlarning alohida bir ko‘rinishi hisoblanadi. Ular turli fonetik o'zgarishlar bilan aytilsa-da, shevamizda dialektal so'z sifatida sifatida ancha kam miqdorni tashkil etadi.
Kuzatishlarimiz natijasida yer ostidagi inlarda yashab, ekinlarga zarar keltiruvchi, kemiruvchi hayvon - yumronqoziqni metateza hodisasiga uchrab jürmānqāziq // yurmonqoziq shaklida qo‘llanilishini aniqladik.
Tadqiqotlarimiz natijasida uy-ro'zg'or buyumlarining ham fonetik o‘zgarishga uchrab, sheva vakillari nutqida qo‘llanilishini kuzatdik. Masalan, o‘t, olovni to‘g‘rilash, tortish uchun ishlatiladigan yog‘och yoki temir tayoq adabiy tilda kosov deyiladi. G'ijduvon hududi aholisi esa käsäv // kasav tarzida,ya'niki so‘z bo‘g‘inlaridagi o unlisini a unlisiga almashtirib qo‘llaydi. Yana bir misol, säčāq/sachoq -adabiy tilda sochiq so‘zi. Bu so‘zning ham birinchi bo‘g‘inida o unlisi a ga almashgan, ikkinchi bog‘indagi i unlisi ham o unlisiga almashgan. "A " lashish hodisasini yosh bolalarni qo‘rqitish uchun aytiladigan so‘z olabo‘ji so‘zida ham uchratishimiz mumkin. Bunda regressiv assimilatsiya hodisasi ro‘y berib, äläböži/alabo‘ji shaklida sheva vakillari nutqida qo‘llanadi. Däm jātmäsäɳ hāzi äläböžini čāqirämän, böjiɳ bärävär törvāsiga sālip ālip ketädi./ dam yotmasang hozir olabo'jini chaqiraman, bo‘ying baravar to‘rvasiga solib olib ketadi. Yuqoridagi gapimizda yana bir so‘zga diqqat qilsak, bärävär/baravar so‘zi. Adabiy tilda barobar tarzida qo‘llanadi. Bunda biz spirantizatsiya hodisasini ko'rishimiz mumkin. Ya'ni nutq jarayonida portlovchi b tovushining sirg‘aluvchi v variantiga ega bo‘lishi.