Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
olingan ma’lumotlar shuni isbotlab berdiki, bolalar «VisibleSpeech» pribori yordamida о‘zaro 
muloqotga kirisha olishlari uchun ancha uzoq mashqlar talab qilinar ekan, shunda ham 
cheklangan lug‘at zahirasi sur’atida. Shunday qilib, karlarni о‘qitishda labdan о‘qish о‘rniga 
pribordan foydalanish umidi о‘zini oqlamadi, va pribor eksperimental-fonetik tadqiqotlar 
uchun qurilma va talaffuz ustida ish olib borish uchun qо‘llanma sifatida olib qaraladigan bо‘ldi 
(F.F.Rau). 
«VisibleSpeech» («Kо‘rinadigan nutq») apparatining yana bir xili bu «Kamplex» firmasi 
tomonidan Daniyada ishlab chiqilgan va karlarni talaffuzga о‘rgatish uchun mо‘ljallangan SR-1 
apparati edi. Uning yordamida unli, undosh va portlovchi, jarangli-jarangsiz, shipildoq-chiyildoq 
tovushlarni ajratishni osonlashtirish, shuningdek bitta – “r” fonemasini tanib olishga 
kо‘maklashish mо‘ljallangan edi.
Priborning ishlash prinsipi quyidagicha edi: mikrofonga kelib tushadigan tovush chastota 
diapazoni 
100 dan 5000 
gs gacha bо‘lgan о‘n polosali filtrlar yordamida tahlil qilinar edi. Har bir 
filtr о‘zining chiqishida neon lampa bilan bog‘langan edi va tovushli signal tarkibiga bog‘liq 
holda tovush spektrida muayyan filtrning muayyan lampasi bilan bog‘liq polosa chegarasida 
turgan chastotalar mavjudligini kо‘rsatadigan lampa yonar edi. Ushbu chastotalar amplitudasi 
yorishib turgan ustun balandligida belgilanar edi 
(F.F.Rau, 1973). 
Ilmiy-metodik adabiyotlarning tahlili shuni kо‘rsatadiki, 50-70-yillar mobaynida bu kabi 
hamma priborlar va qurilmalar bir-biriga о‘xshash texnik baza asosida rivojlandi (Risberg, 
Nickerson&Stevens, Crichton&Fallside, Haton, Haton&Lamotte, Barth, Haton&Haton va b.) 
SSSRda fonetika sohasida olib borilgan eksperimental tadqiqotlarning borishida nutq 
apparatining har xil qismlarida о‘rnatib qо‘yiladigan datchiklar tizimiga ega bо‘lgan qurilmalar 
qо‘llana boshlandi. Siyoh bilan yozadigan qurilmalar nutq organlarining harakatini murakkab 
egri chiziqlar kompleksi sifatida qayd eta boshladilar, bunda ushbu chiziqlar bо‘ylab keyingi 
tadqiqotlar jarayonida fonemalar va ularning birikuvlari tanib olinishi lozim edi. Biroq bunday 
qurilmalarning ma’lumotlari shu vaqtda emas, ma’lum vaqtdan keyin chiqarib berilar edi, 
shuning uchun ulardan bolalarni о‘qitishda foydalanib bо‘lmas edi (F.F.Rau). 
Shuni ham aytib о‘tish о‘rinliki, 60-70-yillarda nutqning akustik komponentlarini 
vizuallashtirish vositalari ustida Yevropada kо‘plab firmalar va ilmiy muassasalar ish olib 
borar, SSSRda esa bu masalalar bilan faqat SSSR Pedagogika fanlari akademiyasining 
defektologiya ilmiy-tadqiqot institutida V.D.Laptev rahbarligidagi surdotexnika laboratoriyasi 
shug‘ullanar edi (1964-1979-yy.). Elektron-nurlanuvchi trubka asosida V.D.Laptev I-2 priborini 
yaratdi. Unda tovushlar о‘rtasidagi farq hosil bо‘layotgan tasvirlar konfiguratsiyasiga qarab 
aniqlanar edi. Biroq bola ularning farqini hamma holatlarda ham oson ilg‘ab ololmas edi. 
I-2 pribori bolaga ovozning ayrim nuqsonlarini kо‘rsatish imkoniyatini berar edi: juda 
past ovoz, qichqiriq; nutq tembrining buzilishlari, past, ovozsiz, shuningdek, bо‘lak-bо‘lak va 
bо‘g‘iq va h.k. Biroq eshitishi buzilgan va bir qator nutq buzilishlariga ega bо‘lgan bolalar 
uchun xos manqalanish va falset kabi kamchiliklar apparat ekranida, afsuski, aks ettirilmas edi 
(N.F.Slezina). 
Chet elning SR-1 “Kamplex” va ruslarning I-2 priborlarining о‘zaro solishtirganda, shu 
narsa ayon bо‘ldiki, nutqning har xil fonetik elementlarini uning fonetik tarkibiga nisbatan 
tanib olish imkoniyati ikkala apparatda ham juda cheklangan. Tahlil natijalari asosida о‘qitish 
119

---