Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
qurilmalargina talaffuzga о‘rgatishda samarali yordamchi vositalar hisoblanadi. Nuqtni 
vizuallashtirish vositalarini takomillashtirishga qaratilgan ish aynan mana shu yо‘nalishda 
davom ettirildi (B.A.G.Elsendoom, F. Coninx). Masalan, Germaniyada, Dyusseldorf 
Universiteti tibbiyot klinikasining audiologiya va akustika ilmiy laboratoriyasida (Research 
Laboratory for Medical Acoustics and Audiologyat the University Clinicof Dusseldorf, 
Germany) xuddi shu yillarda akustik nutq komponentlarini vizuallashtirish kompyuter tizimi 
ishlab chiqildi. Bu ishlanmani Peter Nolte, Renate Printzeni Gunter Esser amalga oshirdilar. 
Nutqni vizuallashtirish tizimlarini ishlab chiqishda radioelektronikaning yangi rivojlanish 
bosqichida akustik nutq komponentlarini kompyuter ekranida aks ettirishning butunlay 
о‘zgacha tizimini ishlab chiqishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan mutaxassislar mislsiz 
ilgarilab ketdilar. IBM korporatsiyasining ilmiy xodimlari aynan shu yо‘ldan bordilar.
1989-yili IBM ning Parij bо‘limida “Speech Viewer” (“Kо‘rinadigan nutq”) tizimi yaratildi. 
Uning asosida asosiy akustik nutq komponentlarini vizuallashtirishning mutlaqo yangi yechimi 
yotar edi. Mutaxassislar birinchi marta aniq axborot beradigan, hatto kichik yoshdagi bolalar 
ham osongina “о‘qib” oladigan obrazlarni yaratish va multiplikatsiya elementlarini kiritishga 
erishdilar. Shuningdek, ular hatto barqaror teskari aloqaga, ya’ni real vaqt rejimida ekranda 
bola uchun axborot beruvchi obraz kо‘rinishida taqdim etilgan nutq namunasini takror-takror 
eshitish imkonini beradigan interaktiv muloqotga erisha oldilar. Ushbu kompyuter tizimining 
bundan boshqa afzalliklarini ham hisobga olgan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, IBM ning 
“Speech Viewer” (“Kо‘rinadigan nutq”) kompyuter tizimi birinchi bor nutqning talaffuz jihatini 
shakllantirish va korreksiyalashda akustik nutq komponentlarini vizuallashtirish prinsipiga 
asoslangan yordamchi vositalarga nisbatan surdopedagoglar va logopedlar qо‘ygan deyarli 
hamma talablarga javob berar edi. 90-yillarning boshida “Speech Viewer” (“Kо‘rinadigan 
nutq”) kompyuter tizimi kо‘plab mamlakatlarda surdopedagoglar va logopedlar tomonidan 
ishlatila boshladi. Bu texnologiyaning shu qadar keng tarqalishini quyidagilar bilan izohlash 
mumkin: u bolalarni talaffuz bо‘yicha mashg‘ulotlarga undashning (motivatsiya qilishning) 
noyob vositasi bо‘lib xizmat qiladi; bolalarning о‘z nutqiy faoliyatlarini real va orqaga surilgan 
vaqt rejimida tahlil qilish uchun qо‘shimcha vizual dinamik tayanchga bо‘lgan ehtiyojini 
qondiradi; bolalarning individual talaffuz qilish imkoniyatlarini amalda hisobga olish imkonini 
beradi.
Rossiyada rivojlanishida kamchiliklari bо‘lgan bolalarga ta’lim berish vositalarini ishlab 
chiqish uchun mikroprotsessorlar va axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatiga 
mutaxassislar faqat 90-yillarning boshlarida ega bо‘ldilar. “Speech Viewer” tizimining tuzilish 
prinsiplarini tahlil qilish asosida 1992-yilda “Delfa” firmasi tomonidan “Delfa-130” 
surdopedagogik trenajyor ishlab chiqildi.
Bu ikki tizimning qiyosiy tahlili shuni kо‘rsatadiki, о‘zlarining funksional imkoniyatlariga 
kо‘ra Rossiya mutaxassislarining ishlanmasi “Speech Viewer”dan ancha orqada turadi.
Nutqning talaffuz jihatlarini shakllantirish va korreksiyalashda qо‘llanadigan ta’lim 
vositalarining yangi avlodiga murojaat qilishimizning bir qancha sabablari mavjud bо‘lib, 
ularni quyidagi omillar asosida izohlash mumkin: 
- og‘zaki nutq muloqot vositasi va tilni о‘zlashtirish asosi sifatida favqulodda ahamiyatga 
ega; 
121

---