Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
shakllantirish va korreksiyalashda qо‘llanadigan yordamchi vositalarning tadrijiy rivojlanishi 
korreksion (maxsus) pedagogika uchun bolada nutqning talaffuz jihatini normada shakllanish 
mexanizmlari, nutqning talaffuz jihatlarida har xil buzilishlar bо‘lgan bolalarning xarakteriga 
kо‘ra о‘ziga xos yordamchi ta’lim vositalariga bо‘lgan alohida ehtiyojlari, nutqning akustik 
komponentlarini vizuallashtirish vositalariga surdopedagoglar tomonidan qо‘yiladigan 
talablar hamda ushbu talablarning tо‘liq qondirilishini ta’minlaydigan texnika rivoji darajasi, 
ovozli nutqni vizuallashtirishning yangi avlod vositalari yordamida erishish mumkin bо‘lgan 
ta’lim natijalari tо‘g‘risidagi tasavvurlarning rivojlanish tarixi sifatida ham muhim ahamiyatga 
ega. 
Ma’lumki, nutqning talaffuz jihatini о‘zlashtirish zaminida atrofdagilarning eshitib idrok 
etiladigan nutqiga taqlid mexanizmi yotadi.
Atrofdagilarning og‘zaki nutqini idrok etish uchun zarur bо‘lgan sensor kanallarning 
saqlanganligi bolada nutqning talaffuz jihatini shakllantirish sharti hisoblanadi. Bu shart 
buzilgan holda esa nutqning fonetik elementlari tо‘g‘risidagi axborotning yetishmasligi yuzaga 
keladiki, buning о‘rnini bolada talaffuz tо‘g‘risidagi tasavvurlarni shakllantirish, ta’limda 
“aylanib о‘tadigan” yо‘llar va о‘ziga xos vositalardan foydalanish orqali tо‘ldirish mumkin 
bо‘ladi.
Shunday qilib, eshitishida nuqsoni bо‘lgan bolalarning ta’lim sohasidagi alohida ehtiyoji 
yordamchi va о‘z xarakteriga kо‘ra о‘ziga xos ta’lim vositalari yordamida qondirilishi mumkin, 
zero ular nutqni eshitib idrok etishdagi yetishmovchilikni boshqa – kо‘proq saqlanib qolgan 
idrok etish turlari hisobiga tо‘ldirish imkoniyatiga ega. 
Bolalar talaffuzidagi har xil buzilishlarni korreksiyalashda zarur bо‘lgan akustik nutq 
komponentlarini vizuallashtirish vositalariga qо‘yiladigan pedagogik talablar tizimi maxsus 
tashkil qilingan tadqiqotlar jarayonida asoslab berildi va tavsiflandi (Y.B.Zelenskaya). 
Talablar tizimiga quyidagilar kiradi: 
- nutqning asosiy akustik komponentlarini vizuallashtirish; 
- nutqning akustik tuzilishidagi asosiy komponentlarning pribor ekranida bola uchun 
axborot obrazlari kо‘rinishida aniq aks etishi; 
- vizual tasvirning tovush sadosi tugaganidan keyin ham pedagog uchun qulay bо‘lgan har 
qanday vaqt davomida ekranda saqlanishi; 
- ishonchli teskari aloqa (real vaqt rejimida interfaol о‘zaro aloqa); 
- har qanday nutq elementidagi har qanday jaranglash namunalarining xotirada uzoq vaqt 
saqlash hamda ularning tahlilini о‘tkazish uchun zarurat tug‘ilganda ekranga chiqarish 
imkoniyatini ta’minlash.
Bu о‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, qachonki ovozli nutqni vizuallashtirish tizimi bola 
uchun о‘z talaffuzini nazorat qilishning qо‘shimcha vositasi sifatida olib qaralar ekan, 
shundagina ushbu talablar rо‘yxati tо‘liq bо‘la oladi. 
Surdopedagog bu tizimdan nutq talaffuzini (shu jumladan, uning motivatsion 
komponentlarini) shakllantirish va korreksiyalashning bir butun jarayonini qо‘llab-
quvvatlaydigan ta’lim vositasi sifatida foydalanishi uchun u yana bir talabga javob berishi kerak, 
ya’ni bola faoliyatining о‘yin strategiyasini ta’minlashi kerak: bunda materialning sifatli talaffuzi 
о‘yin maqsadiga erishish sharti bо‘lib xizmat qiladi, nutqiy faoliyat jarayoni va natijasining 
117

---