|
ILMIY AXBOROTNOMA
PSIXOLOGIYA
2017-yil, 4-son
156
axloqiy qoidalarni buzganligidan xabardor boʻlgan odamlarning koʻziga tikilib qaray olmaydi,
qizaradi.
Odamning ma’naviy sezgirligi vijdon hissida ayniqsa yorqin namoyon boʻladi. Vijdon hissi,
vijdon “azobi” uyatning, kishi oʻzining nohaq ekanligini anglaganligining, oʻz niyati va qilayotgan
nojoʻya harakati uchun ayrim kishilar oldidagi, jamiyat oldidagi mas’uliyatini anglaganligining eng
kuchli koʻrinishidir.
Kishi axloqiy qoidalarni buzganini boshqalar koʻrmagan boʻlsa ham, boshqa kishilar shu
kishining axloqqa xilof biror nojoʻya harakat qilgani haqida, hatto shubhalanmagan boʻlsa ham ayrim
kishilar vijdonan siqilib, hayajonlanib turadi.
Vijdon hissining barqarorligi, uzoq davom qilishi bu hisning oʻziga xos xususiyatidir.[3,85-87]
Aybdorlik hissi, uyat va oʻz-oʻzini baholash tuygʻulari oʻrtasida bevosita aloqa ham mavjud.
Bizda aybdorlik va uyat hislari qanchalik koʻp boʻlsa, oʻz-oʻzimizga beradigan baho shunchalik past
boʻladi. Biz oʻzimizni ilgari qaysidir ishni qilgan yoki qilmaganligimiz uchun koyiymiz, jazolaymiz
yoki yomon koʻrib qolamiz. Aybdorlik hissi barbod etuvchi xususiyatga ega boʻlib, u kishilarda
achchiqlanish, depressiya, alkogolizm, munosabatlardagi muammolar va kasalliklarning yuzaga
kelishiga ham sabab boʻladi
Ilgari yoʻl qoʻyilgan va endi toʻgʻrilab boʻlmaydigan ishlar uchun azoblanish umuman
befoydadir. Aybdorlik holatidagi birdan-bir bir foydali narsa shuki u bizga xatoga yoʻl qoʻyganimiz va
qandaydir hatti-harakat qilishimiz va undan toʻgʻri xulosalar chiqarishimiz zarurligi haqida xabar
berib turadi.
Biz oʻzimizni aybdor his qiladigan vaziyatlarni ikkita katta guruhga ajratish mumkin:
1.
Oʻzimizning ma’naviy-axloqiy qarashlarimiz va e’tiqodlarimizga qarshi boʻlgan biror-bir
faoliyat bilan shugʻullanganimizda;
2.
Jamiyatda qabul qilingan qadriyatlarga, ota-onalarimizning fikrlariga qarshi biror-bir
faoliyatni amalga oshirganimizda.
Bola uchun aybdorlik hissi ogʻir va yoqimsiz holat boʻlib hisoblanadi, lekin koʻpchilik ota-
onalar uchun oʻz farzandlarida bu hisni shakllantirmasdan turib ularni toʻgʻri tarbiyalashning iloji
yoʻqdek tuyuladi. Aybdorlik hissi nafaqat bolalar tarbiyasida balki kattalar hayotida ham muhim
ahamiyat kasb etib, keyinchalik ularni jiddiy afsuslanishga majbur qiluvchi ayrim hatti-harakatlardan
oʻzlarini tiyishlariga sabab boʻladi. Oddiy qilib aytganda aybdorlik hissini xuddi qonun
himoyachilariga oʻxshatish mumkin, koʻpchilik uchun ular yoqimsiz, lekin ularsiz ham yashashning
hozircha iloji yoʻq. Qonun davlat va jamiyatdagi barcha voqiya va hodisalarni nazorat qilib turgani
singari, aybdorlik hissi ham insonning ma’naviy-axloqiy hatti-harakatlarini nazorat qilib turadi.
Shu oʻrinda bir savol tugʻiladi, shaxslarda aybdorlik hissi qanday yuzaga keladi, uni yuzaga
keltiruvchi asosiy omillar nimalardan iborat?
Aybdorlik hissini yuzaga keltiruvchi birinchi va eng asosiy omil bu oila boʻlib hisoblanadi.
Aybdorlik hissi, aybdorlik holati bolalarda asosan jazolash orqali yuzaga keltiriladi. Bolaning ayrim
nojoʻya hatti-harakatlari ota-ona tomonidan “yomon” deb topilsa u albatta turli yoʻllar bilan
jazolanadi, bu jismoniy jazo, ogʻriq, yolgʻizlik hissi yoki boshqalar boʻlishi mumkin. Bu holatda bola
mana shu berilgan jazoni yana qaytarilishi mumkinligi haqida oʻylab ham oʻz hatti-harakatining
“yomon” ekanligini tushunib etadi. Agar “yomon” deb baholangan hatti-harakatlarga beriladigan jazo
yetarli miqdorda takrorlangan boʻlsa, keyinchalik bola yana shunday holatga tushganda hattoki yonida
ota-onasi boʻlmasa ham qoʻrquv va ogʻriq hislari avtomatik ravishda oʻz-oʻzidan yuzaga keladi.
Bizni bolaligimizda doimo “kattalar” boshqarishadi, nazorat qilishadi, tanqid qilishadi, qilgan
hatti-harakatlarimizga qarab mehr-muhabbatlarini chegaralashadi. Bu vaqtda ota-onamizdan tez-tez
eshitadigan gaplarimiz “sen oʻzingni yomon tutayapsan, sen barcha ishlarni notoʻgʻri bajarding, sen
aybdorsan, endi men seni yaxshi koʻrmayman” kabilardan iborat boʻlib qoladi. Bu gaplar keyinchalik
bogʻchada, oʻquv yurtlarida, hattoki ishxonada boshliq tomonidan ham tez-tez takrorlanib turadi. Bu
bilan “kattalar” oʻzlari bilib yoki bilmasdan bolalarda aybdorlik kompleksini tarbiyalaydilar va
rivojlantiradilar.[5, 118-121]
Koʻpchilik oilalarda qiz bolalar oʻgʻil bolalarga nisbatan qattiqqoʻllik bilan tarbiyalanadi. Oʻgʻil
bolalarni koʻpincha kechirishadi, ular biror-bir kichik ishni bajarishsa ham xursand boʻlishadi. Lekin,
qiz bolalar “deyarli toʻgʻilgan vaqtidan” boshlab uydagi barcha ishlarni bajara olishi, bajarganda ham
yaxshi bajarishi lozim, chunki u ertaga uy bekasi boʻlishi, barcha uy-roʻzgʻor ishlarini oʻzi bajarishi
Do'stlaringiz bilan baham: |
