|
Keywords:
Kaiser, Treaty of Versailles, collection of documents, Reichstag, military crisis,
critical study, falsification of documents, Iron Chancellor.
Butun jahondagi tarixchilar va diplomatiya sohasiga qiziquvchilar uchun XX asr olimlaridan
Ye.V.Tarle va A.S. Yerusalimskiyning nomlari juda mashxur va qadrli. Rus va sovet tarixchisi akademik
Tarle diplomatiya bilimdoni Taleyran va imperator Napoleon Bonapart to‘g‘risidagi mashhur asarlari bilan
dunyoga tanildi. A.S. Yerusalimskiy esa siyosiy tarqoq, iqtisodiy qoloq bo‘lgan nemis davlatlarini yagona
imperiyaga birlashtirib, uning birinchi kansleri bo‘lgan, diplomatiya sohasida o‘sha Taleyranni ham ortda
qoldirgan Otto fon Bismark to‘g‘risida asarlar yaratdi. Bismarkni hamma bilgan holda, uni tarix faniga olib
kirgan Yerusalimskiy to‘g‘risidagi ma’lumotlar esa juda sayoz. Vaholanki, yirik bu tarixshunosning o‘ziga
talabchanligi, ishlash uslubi, manbalarni tanqidiy nuqtai nazardan o‘rganishi, mantiqiy xulosalar chiqarishi,
qiyinchiliklar oldida chekinmasligi va turli to‘siqlarni yengib o‘tish tajribalari ilm maydoniga kirib
kelayotgan yoshlarimizga muhim ilmiy-uslubiy qo‘llanma bo‘lishi mumkin.
Arkadiy Yerusalimskiy XX asr boshida, 1901-yili Belorussiyaning Mogilev yaqinidagi Bixov
shaharchasida tug‘ildi. Bolaligini eslar ekan uni larzaga solgan bir voqeani unutolmasligini qayg‘u bilan
aytib o‘tdi. “O‘shanda Dneprda yahudiylarni ommaviy qatl qilishlarini ko‘rdim. Mening hayotimni esa bir
pravoslav ruhoniysi asrab qolgan edi”.
Shu voqea ta’siri ostida uning oilasi tez orada Volga tomon, Samara shahriga ko‘chib o‘tadi. Shu
yerda maktabni a`lo baholarga tugatgan Arkadiy mahalliy universitetga o‘qishga kiradi. O‘sha yillari
Samara universitetida yosh professor P.F. Preobrajenskiy Gretsiya va Rim tarixidan ma’ruzalar o‘qirdi. A.
Yerusalimskiy kursdoshlari N.A. Mashkin va A.V. Mishulin bilan shu professor qo‘l ostida ixtisoslashdilar.
Bu shogirdlariga mexr qo‘ygan professor Preobrajenskiy 1921-yili Moskva davlat universitetiga ishga
o‘tganida talabalarini ham shu dargohga o‘tkazishga ko‘maklashdi. 1921-yilning kuzgi semestrini Arkadiy
Moskva universiteti Ijtimoiy fanlar fakultetining ijtimoiy pedagogik bo‘limi talabasi bo‘lib topshirdi.
Arkadiy bu yerda taniqli olimlar-A.V.Lunacharskiy, I.A. Il’in, M.N. Pokrovskiy, M.M. Bogoslavskiy, A.M.
Deborinlardan atroflicha ta’lim oldi.
Yerusalimskiyning talabalik yillarini eslagan taniqli tarixshunos olim B.G.Veber fikricha u rus
adabiyoti va ma’naviy madaniyatini, XIX asrda Rossiyadagi ijtimoiy harakat va sosial jarayonlarini chuqur
o‘rgandi... Shu bilan birga u aslida M.O. Gershenzon asarlari ta’siri ostida edi. Bu muallifning asarlari
o‘zining ilmiy o‘tkirligi va yorqin uslubi bilan 20-yillar boshlaridagi yosh avlodni o‘ziga jalb etgan edi.”
1923-yil kuzida A.S. Yerusalimskiy “Iudeo-xristianlik apokaliptikasi” mavzusidagi diplom ishini a’lo
bahoga himoya qildi. Bungacha esa og‘zaki imtihonlarni ham rus fanining nom chiqargan allomalari-
akademiklar V.P. Volginga-sosializm tarixidan, A.M. Deboringa-tarixiy materializmdan, N.I. Buxaringa-
o‘tish davri iqtisodiyotidan, D.M. Petrushevskiyga-o‘rta asrlar tarixidan a’lo baholarga topshirdi. O‘qish
tugadi. Lekin hech kim A. Yerusalimskiy ilmiy yo‘nalishini o‘zgartirishini kutmagan edi. Keyinchalik u
Germaniya uning dunyosiga ancha ilgari kirib kelganini tan oldi. Otasi Samson Yerusalimskiy nemis
firmalarining birida savdo-sotiq vakili bo‘lib, bir necha bor Germaniyaga borib kelgan kishi edi. Bir gal u
o‘g‘li Arkadiyni u yerga o‘zi bilan birga olib bordi. Bu voqea 1914-yilning yozida bo‘lib o‘tdi. “Berlinning
Karlshtrassesida turib -, deb eslaydi keyinchalik Arkadiy Samsonovich, -men 13 yoshli bola, birinchi
avgust kuni nemis askarlarining frontga ketayotganini ko‘rdim. Ular “Kayzer uchun”, “Vatan uchun”
shiorlari ostida safdan o‘tardi. Bir oydan keyin Shvesiya orqali vatanimizga qaytdik. Yurtimga qaytib ham
shu holatni ko‘rdim. Bizning askarlar ham “podsho uchun”, “Vatan uchun” deb Germaniyaga qarshi
Do'stlaringiz bilan baham: |
