|
ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2019 - yil, 6 - son
17
bo‘lib, bu yozuv nafaqat fors-tojik tillariga, balki turkiy tillarga ham moslashtirilgan. Maktablarning soni
ko‘p bulib, ular maktab yoshidagi bolalarning katta qismini qamrab olgan [7].
B. Do‘stqorayev manbalar tahlili asosida mazkur tipdagi maktablar rus-tuzem maktablariga nisbatan
uslubiy jihatdan anchayin sust bo‘lganligini va mahalliy ziyolilar matbuotda an’anaviy maktab hamda
madrasalardagi ta’lim-tarbiyani isloh etish zarurligini ta’kidlashganini keltiradi [8]. Shuning uchun ham
ayrim adabiyotlarda XIX- asrning oxiridagi mintaqa rivojining sustligi O‘rta Osiyodagi ta’lim tizimining
jahon taraqqiyotidan orqada qolganligi bilan izohlanadi.
An’anaviy tipdagi maktablarda o‘qitishida ham o‘ziga xos to‘lovlar mavjud bo‘lgan. Ta’lim uchun,
odatda, oyiga 20 tiyindan 1 so‘mgacha, ba’zan esa 2-3 so‘m to‘langan. Ota-onalardan
bo‘yrapuli
,
ko‘mirpuli
kabi to‘lovlarham olingan[9]. An’anaviy ta’lim maktablarida pul to‘lab o‘qitilgan bo‘lsa,
madrasalarda talabalarga nafaqabelgilangan. Masalan, madrasida ta’lim oluvchi quyi bosqichda talabalariga
– 4-12 rubl, yuqori bosqichlarda – 15-35 rubl miqdorida pul to‘langan [10]. Ba’zida homiylik asosidagi
yoki vaqflardan tushgan foydaning bir qismining an’anaviy maktablarga in’om etilishi hisobiga ham ushbu
maktablarning ta’minoti shakllantirilgan.
XIX- asrning oxirida Samarqandda an’anaviy maktablarda din va adabiyotga ko‘proq e’tibor
berilgan. Masalan, dastlab
haftiyak
o‘qitilgan bo‘lsa, keyinchalik o‘qish va yozishni o‘rgangan o‘quvchilar
shariat asoslari bayon etilgan
chor kitob
, Navoiy, Fuzuliy, Sheroziy, Attor, Bedil, Mashrab kabi
shoirlarning asarlarini o‘rganishgan [11].
An’anaviy tipdagi maktablarda dars mashg‘ulotlari individual shaklda olib borilganligi sabab
o‘quvchi maktabga kelgan kundan boshlab darslarda qatnashgan. O‘quvchining bir kitobni o‘zlashtirib
ikkinchisiga o‘tishi uning yutuqlaridan dalolat bergan. Qur’on va islom asoslarini o‘rgatuvchi kitoblarni
o‘rganish bilan maktabning birinchi bosqichi yakunlangan. Keyingi bosqichda o‘quvchilar bilimlari
chuqurlashtish bo‘yicha takrorlashlar olib borilgan. O‘quvchilarning salohiyatiga qarab har biri uchun
alohida dars topshiriqlari berilgan. An’anaviy ta’limda siklik uslub qo‘llanilib, bir kitob o‘zlashtirilgandan
so‘ng ikkinchisiga o‘tilgan. Bunda har bir kitobning o‘zlashtirilish muddati o‘quvchi qobiliyatiga bog‘liq
edi [12].
N. Qodirovning arxiv hujjatlariga asoslanib keltirishicha, XIX asr 80- yillarida Turkiston
o‘lkasining Sirdaryo, Farg‘ona va Samarkand viloyatlarida 5 mingdan kam bo‘lmagan musulmon
maktablari faoliyat yuritgan bo‘lib, ularda 46 ming atrofida o‘quvchi tahsil olgan. Lekin mazkur
maktablarning qanchasi Samarqand hisobiga to‘g‘ri kelishi masalasi mavhum. Yuqoridagi ma’lumotdan
kelib chiqib taxmin qilish mumkinki, o‘quvchi va maktablar sonini viloyatlarga o‘rtacha bo‘lganda
Samarqand viloyatida 1700 ga yaqin an’anaviy maktablar mavjud bo‘lganligi, ularda 15300 ko‘proq
o‘quvchi bilim olgani ma’lum bo‘ladi.
Podsho Rossiyasi hukumati tomonidan XIX asrning 90- yillaridan boshlab Turkistonda an’anaviy
ta’lim muassasalari, madrasalar faoliyatini o‘rganish, nazorat qilish maqsadida xalq bilim yurtlari bo‘yicha
nazoratchi lavozimi joriy qilinib, bu lavozimgi V.P. Nalivkin tayinlangan edi [13]. Butun Turkiston
viloyatlari (Samarqand, Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlari) bo‘yicha bor yo‘g‘i uchta nazoratchi tayinlangan
bo‘lib, bu albatta yetarli emasdi [14].
Samarqanddagi an’anaviy milliy maktab muassasalari faoliyati 1890 – 1893 yillarda V.P. Nalivkin
tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, u maktablar faoliyati shaxsan qatnashgan. V.P. Nalivkin o‘zining
kuzatishlari asosida Samarqanddagi an’anviy maktablar faoliyatini isloh qilish orqali ushbu ta’lim
muassasalarida o‘qitish usuli va dasturlariga rus tili, madaniyatini kiritish orqali ta’limdan ko‘zlangan
maqsadlarga erishish mumkinligini ilgari suradi. Shuningdek, dars o‘tishda malakali o‘qituvchilar va dars
berish uchun kerakli adabiyotlar yo‘qligini V.P.Nalivkin alohida ta’kidlaydi [15].
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosa va fikrlarni ilgari surish mumkin:
–
Samarqandda an’anaviy ta’lim masalasi, yuzasidan maxsus tadqiqot olib borilmagan. Bu esa hali
yozma manbalar va arxiv hujjatlari asosida an’anaviy ta’lim masalasini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Mazkur holat muammoga doir ko‘plab noaniqliklar, qarama-qarshi fikrlar mavjudligi bilan izohlanadi;
–
XIX asr oxiri XX- asr boshlarida Samarqandda mahalliy ta’lim tizimi mazmunan ko‘p asrlik
an’analar asosida shakllangani holatida mustamlakachi tuzum, yangicha iqtisodiy munosabatlar, qolaversa,
davr talabi darajasida emas edi. Faqatgina jadidchilik harakatining yuzaga kelishi, mahalliy ziyolilar
orasida ma’rifatparvarlik g‘oyalarining tarqalishi bilan an’anaviy ta’lim davom etdi;
–
An’anaviy maktablarda yagona tizim asosida shakllangan o‘quv dasturlari qisman mavjud bo‘lib,
maktablar ta’lim dasturlari ko‘p hollarda bir-birini takrorlagan. Mazkur ta’lim maskanlarida davlat
tomonidan tasdiqlangan dasturlar yoki nizomlar asosida ta’lim berilmasa-da, ushbu maskanlarda barcha
musulmonlar uchun umumiy bo‘lgan, asrlar davomida an’ana tarzida rivojlanib kelgan tushunchalar, o‘quv
adabiyotlari sifatida o‘quv jarayoniga tatbiq etilgan;
Do'stlaringiz bilan baham: |
