Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2019 - yil, 6 - son 
24 
Ammo, hayotda shunday ishlar ham bo‘larkanki, unga unvon ham, daraja ham kerak bo‘lmaskan. 
Bunday holatni Yerusalimskiy, faoliyati o‘zi uchun namunaviy bo‘lgan akademik Ye.V. Tarlening 
xotirasini abadiylashtirishda namoyon etdi. U Tarledan ko‘p narsani-tadqiqotga tortilgan mavzuga doir 
bilimlarni mutlaq egallash, uni qandaydir badiiy shaklda qo‘shib olib borishni o‘rgandi. Tarlening 12 tomli 
saylanma asarlarining nashriga Yerusalimskiy bosh muharrir bo‘lgani bejiz emas. Saylanma uchun 
serma’no muqaddima yozdi, har bir jildidagi kirish maqolalari ham unga tegishli.
Hamma bu ishlarni u tadqiqotchilik faoliyati bilan qo‘shib olib bordi. XX asr boshlarida 
Germaniyaning tashqi siyosati va diplomatiyasi monografiyasi ustidagi ishi sust borardi. Olim hayotligi 
davrida mavzuning muammolari va manbalari to‘g‘risidagi ma’lumot muallif tomonidan 1961 yil Tarix 
institutining ilmiy kengashida ma’ruza qilingan edi. Shundan keyin ham monografiyaning bir necha bobi 
Yerusalimskiy tomonidan nashrga chiqarilgan.
Olim vafotidan keyin uning arxividan topilgan bu asarga doir katta material ko‘p o‘tmay 
“
Ежегодник
Германской
истории
” to‘plamida chop etildi.
Yerusalimskiyning hayotligida chop etilgan eng oxirgi kitobi 1964-yilda nashr etilgan 
“
Германский
империализм
: 
история
и
современность
. 
Исследования
, 
публицистика
” bo‘ldi. 40 
bosma taboq hajmidagi bu kitob 4 ta xronologik bo‘limdan iborat: Kayzer Germaniyasiga doir, Veymar 
respublikasi, Uchinchi imperiya va ikkinchi jahon urushidan keyin Germaniya. Kitob olim 
dunyoqarashining kengligini, ijtimoiy hayotni tahlil qilishdagi ustomonlik, yozish usullarining tengsizligini 
namoyish etdi. Ittifoqda ham, chet elda ham asar katta hurmat qozondi, maqtovlar, ijobiy taqrizlar keltirdi. 
Lekin olimning fojiasi shundaki uning salomatligi yemirilgan edi. Tabiatiga ko‘ra quvnoq hayotli, 
xushchaqchaq bo‘lgan Yerusalimskiy bolaligidan yurak xastaligiga uchragan edi. Urush yillaridagi 
qiyinchiliklar, keyingi asabbuzarliklar ham sog‘lig‘iga putur yetkazgan ekan. Ayniqsa yakkayu-yagona qizi 
Natashaning o‘limi uni tamoman umidsizlantirdi. 1965-yilning noyabrida u hayot bilan vidolashdi. 
Olimning arxivida qoldirilgan ko‘pgina yakunlanmagan va chop etilmagan asarlari ichida quyidagi 
vasiyati ham bor ekan: “Hayotda yo‘l qo‘ygan xatolarim kam emas. Eng katta xato shundaki, men ularni 
kech tushunib yetdim. Ishoning, men yengil bo‘lmagan hayotni yashadim, hayotga ishonardim va hozir 
ham unga ishonaman. Men hamma vaqt odamlarni ajrata olmas edim. Lekin baribir odamga, uning 
iqtidoriga va xayrli ibtidosiga ishonaman. Men istardimki, har bir inson o‘z obro‘sini saqlay olsin va 
hamma vaqt kattami, kichikmi ijodiy hayot quvonchidan bahramand bo‘lsin. Shu uchun yashasa va 
kurashsa bo‘ladi”. 
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, ilm-fan ravnaqi uchun insoniyatga beminnat xizmat qilgan, 
millati va diniy e’tiqodidan qatiy nazar, alloma ustozlarni yod olish va ularning ko‘p qirrali xizmatlarini 
yosh avlod ongiga singdirish muhim tarbiyaviy ahamiyatga molik ekanligini unutmasligimiz zarur.