ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2019 - yil, 6 - son 16
Традиционная образование в Самарканде: особенности и состояние (конца XIX – начало XX века) Аннотация. В данной статье рассматриваются особенности традиционного образования.
конца XIX
и
начала XX вв. В освещении статьи на ряду относящийся к этой проблеме научной
литературы
,
использованы и привлечены источники того времени. Автор показав положение
традиционного образования предлагает свои личные мнения и выводы.
Ключевые слова: Туркистан, медресе, образование, положение в сфере образования.
Traditional Education in Samarkand: features and condition (XIX ending –XX beginning) Abstract. This article investigates the main features and condition
of traditional education in
Samarkand between the period of ending XIX and beginning XX centuries. The scientific sources and
bibliographies were used in the contents of the article. Correspondingly, author has made a personal
opinions and ideas about the traditional education and about the position of education itself.
Keywords: Turkestan, madrasahs, education features, educational situation.
Ta’lim tizimining tarixiy ildizlarini o‘rganish va ulardan xulosa chiqarish bugungi kunda islohotlar
o‘tkazishda, sohani taraqqiy ettirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada O‘zbekistonda, xususan,
Samarqandda XIX asrning oxiri – XX- asr boshlaridagi an’anaviy ta’lim holati va uning xususiyatlarini
o‘rganishda bir qator muammolar tadqiqotchilar nazaridan chetda qolgan. Bu davrda bir tomondan ta’limni
isloh qilish borasida jadidlar faoliyati kuchaygan bo‘lsa, ikkinchi tomondan rus ma’murlarining ta’limga
o‘zgartirishlar kiritishga harakat qilganliklari yoki hali ham uy maktablari, qizlar maktabi va hatto
madrasalarning faoliyat olib borganligi XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida Samarqandda ta’lim
xususiyatlarini tizimli o‘rganish jiddiy ilmiy muammolar majmuini tashkil etishidan darak beradi.
Ushbu masalaga fanda zarur e’tibor berilmagan. Samarqandda XIX asr oxiri – XX- asr boshlari
ta’limning an’anaviy xususiyatlarini tadqiq etish, bu boradagi tarixiy tajribalarini umumlashtirish,
zamonaviy integrasion jarayonlarda ulardan foydalanish nuqtai-nazaridan dolzarbdir. Biz oldingi
tadqiqotlarimizda Samarqandda an’anaviy ta’lim tizimi masalalariga doir ayrim memuar hujjatlar,
mintaqadagi ba’zi “qizlar maktabi” faoliyatiga e’tibor qaratgan edik [1]. Ushbu o‘rinda ta’kidlash lozimki,
an’anaviy ta’lim tizimi va uning xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy ishlar bir qancha. Lekin Samarqand
bo‘yicha tadqiqotlar yo‘q hisobi. Yaratilgan ishlar asosan, Toshkent, Qo‘qon, Sirdaryodagi mazkur
masalalarga bag‘ishlangan.
XIX asrning oxiri – XX asr boshlari Samarqand tarixida an’anaviy ta’lim masalasiga e’tibor
qaratishdan oldin, bu davrdagi siyosiy vaziyat masalalariga izoh berish kerak.
O‘rta Osiyoni bosib olgan Podsho Rossiyasi mustamlakachilari mahalliy aholini jaholatda tutib
turishga yo‘naltirilgan siyosat olib borishgan va o‘zlarining harakatlarini turli qonun va boshqa me’yoriy
hujjatlar bilan asoslashga harakat qilishgan. Masalan, 1875 yilda qabul qilingan “Turkistonda xalq ta’limi
to‘g‘risidagi” qonunga ko‘ra, mintaqadagi ta’lim tizimi Turkiston general-gubernatorligi tomonidan nazorat
qilingan [2]. Hatto diniy maktablar ham bundan mustasno emasdi. Bundan ko‘zlangan maqsad aniq edi [3].
Podsho Rossiyasinining Turkistonda o‘z hukmronligini o‘rnatishi an’anaviy ta’lim muassasalarining
mahalliy aholi hayotidagi ahamiyatini pasaytirdi. Mahalliy aholining nisbatan savodsizligi imperiya
manfaatlariga mos kelardi. Rus ma’murlari Samarqand va Buxorodagi an’anaviy ta’limga asoslangan
ta’lim maktablarini, diniy maktablar faoliyatini nazorat qilishi orqali diniy ulamolarning faoliyatini
cheklash, ularning vakolatlarini yo‘qqa chiqarishga harakat qilishgan. Ushbu maktablar o‘rniga o‘zlarining
rus-tuzem maktablarini joriy etishgan. Masalan, 1869 yildan boshlab Samarqanddagi Xo‘ja Ahror mozori
mutavvaliy (vaqf mulkiga va undan keladigan daromadga vasiylik qiluvchi, uni taqsimlovchi diniy
amaldor)siga Qarshi bekligi atrofidagi mulklaridan foydani yig‘ishga ruxsat berilmagan. Faqatgina jiddiy
ogohlantirish asosida Samarqandning bosh madrasalari hisoblangan Sherdor va Tillakori
mutavvaliy siga
o‘z mulklaridan daromad yig‘ish uchun shartli ravishda ruxsat berilgan [4]. Bulardan ko‘zlangan asosiy
maqsad o‘lkani ruslashtirish edi [5]. Vaqf mulklarining nazorat masalasiga va ta’lim tizimi bilan bog‘liq
XIX asrning 80 – 90- yillariga oid qimmatli ma’lumotlar noma’lum sabablarga ko‘ra yuqolgan [6].
Rus hukumatining qarshiliklariga qaramay Turkistonda, xususan, Samarqandda an’anaviy ta’lim
tizimi ham mavjud bo‘lgan.
Avvalambor ushbu masalaning umumiy jihatlariga e’tibor qaratish lozim. An’anaviy ta’lim tizimida
maktablar boshlang‘ich o‘quv maskanlari bo‘lib, ular shahar, qishloqlarda va ko‘chmanchilar ovullarida
ham mavjud edi. Ular, odatda, masjid, madrasa huzurida yoki xususiy hovlilarda tashkil etilgan.
O‘rganilayotgan davrda an’anaviy ta’lim tizimidagi maktablarda darslar arab yozuvi asosida olib borilgan
