II Bob. Katarsisni vujudga keltirovchi omillar 2.1. Tavba-tazarru bilan ruhiy poklanishi
Diniy katarsisni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ma’lum bir funktsiyalar u yoki bu g’oya va tasavvurlar bilan qo’shilib aniq ijtimoiy yo’nalish bo’lib shakllanadi. Bu tizimlarni diniy jihatdan "to’ldirilishi" inson, guruh va jamiyat hayotida ularni rolini butunlay o’zgartirishga olib keladi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, har xil, insonlarda ularni diniga bo’lgan munosabatlaridan qat’iy nazar, o’zlarini hayotidagi qiyinchiliklarini o’z yaqinlariga aytish bilan bog’liq psixologik ehtiyojlari mavjud. Inson o’z boshidan kechirgan ma’lum bir hayotiy qiyinchkliklarini o’z yaqinlariga aytish orqali qandaydir yengillikni o’zida sezadi. Bu orqali o’zida ma’lum bir ilinj bo’lib, hodisalarni tushunib bir oz bo’lsada bu yukdan ozod his etadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, har xil insonlarda tavba uchun niyatlar turli xil bo’lishi mumkin. Ayrimlarga bu qilgan ishlari uchun ollox oldida o’zini tavbasini axloqiy jihatdan muhokama qilish hisoblansa, boshqalarga birinchi o’ringa haqning ma’nosi to’g’risidagi dunyoqarashni izlash muhim hisoblanadi.
Tavba qilishga bo’lgan psixologik ehtiyoj ham har xil bo’ladi. Ayrimlar o’zida mavjud bo’lgan muammosini, o’zi tanimagan odamlargaso’zlashni ma’qul ko’radilar. Nima sababdan o’ziga yaqin bo’lgan odamlarga o’z dardini aytishdan ko’ra begonalarga aytishni ma’qul ko’radilar? Buning sababi nimada?
Bunday bo’lishiga bir qancha faktorlar sabab bo’ladi. Notanish odam uni fikrlarini keng ommaga aytib, uni sha’niga putur yetkazmaydi yoki o’zining maqsadida ham foydalana olmaydi. Bu sirda uning tavbasi ananim tarzda sodir bo’ladi. Ko’rinib turibdiki tavba qilishning muhim tomoni bu uning ananim holda bo’lishi hisoblanadi. Yana shunday ham bo’lishi mumkinki, tavbani o’ziga juda yaqin bo’lgan o’rtogiga yoki oila a’zosiga aytishi mumkin.
Inson o’zida to’planib qolgan juda ko’p salbiy voqealarni boshkalarga aytib berishi orqali bu muammolarni o’zida chuqurroq tushunishni va bu muammolardan chiqib ketish yo’llarini anglaydi ham. Bu fikr va hissiyotni verbalizatsiyalashuv mexanizimi orqali tushunsa bo’ladi. Bunda ilgari anglanmagan, tushunilmagan hodisani, boshqalarga so’zlab berish orqali o’zi uchun yanada bir yaqqol tasavvur qilish uchun, bu muammaoni yechishning yo’llarinn o’zi uchun anglab olishga imkonnyatlar ham vujudga keladi
Etnograflar urug’-aymoqchilik davrida yashayotgan ayrim xalqlar haqida tavba sirli ahamiyatga egaligini aytib o’tganlar.
Tavba qilish bu ibtidoiy davrdan boshlab urug’ o’shpshp tarklbidagi anrnm kishini (tabu) man kilingai mshlarni amalga uchun urugni jazolanganligini tushunganlar. Ular shu gunohli qil1ai chdamlar uchun jazolanganliklarini sezganlar. Shuning uchun ular ibodat qilish orqali xudodan o’z gunohlarini kechirishni so’raganlar. Xudo bu gunohni kechirishini his qiladilar. Ibodat qilish orqali insonlarda ma’lum bir psixik jarayonlar yuz berib, inson dunyoga bo’lgan munosabatlarida o’zlarini xudoga bog’liqligini his etganlar.
Diniy tashkilotlar tavbadan psixologik extiyojlar sifatida unumli foydalaidilar. Kayulik pravoslav buni o’zgadarajasiga olib chiqadilar. Ya’ni, bu juda muhim an’ana hisoblanib tavba qiluvchi "Allohning marhamatiga shu orqali erishadi deb hisoblaydilar.
Diniy tavba qilish orqali e’tiqod qiluvchi to’planib qolgan salbiy kamchiliklarni o’zidan "olib tashlaydi". Bu psixologik jarayon butunlay diniy asosda qamrab olinadi. E’tiqod qiluvchi uning tavbasi orqali xudoga uni kechiradi deb, tavbani sirligini ta’minlash va uni eshitishni ruhoniylarning asosiy majburiyatlaridan biri qilib qo’ydi. Ruhoniy uchun og’ir jazoni ham Xudo nomidida kechirishi va e’tiqod qiluvchini qilgan tavbasini ruhoniy xudodan so’rab olinuvchi hodisa bo’lib qoladi. Diniy ibodat, diniy taskin topishning muhim yo’llaridan biriga aylanib boradi. Bu yerda diniy taskin topishning muhim tomoni bo’lgan salbiy tomonlari singib o’tish bilan bog’lik bo’lgan psixologik holat xaqida ham gapirib o’tish joiz. Bu meditatsiya hisoblanadi.
