Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

Tо‘kilmalar— bu qiyaliklarda va ularning asoslari oldida tog‘ jinslarininnnng buzilishlari mahsulotlari tо‘Rejaadigan joy. Ular karyerlarda qiyaliklar deformatsiyalarining eng kо‘p tarqalgan turidir va tog‘ jinslarining barcha tiplari: qiyalik, bog‘lanmas alohida donachali va yumshoq bog‘lanuvchan tiplari uchun xosdir. Buzilma mahsulotlar, qо‘shiluvchan tо‘kilmalar tog‘ jinslarini shamollatish uchun siniq material bilan namoyon etilgan. Alohida bо‘laklarning о‘lchamlari va shakllari turlicha bо‘lishi mumkin, chunki ular jinsning tipiga, uning tarkibiga, namligiga va darzlanishiga bog‘liq.
CHо‘zilish shakli bо‘yicha tо‘kilmalar kontrforsli va osilma turlarga ajratiladi. Kontrfors tо‘kilmalar qiyalik asosida hosil bо‘ladi, yukori darajadagi turg‘unligi bilan ajralib turadi, chunki pog‘onaning gorizontal yuzasida ovuch qismiga ega bо‘ladi.Osilma tо‘kilmalar esa qiyalikda, bukilgan profilli usoattkalar zonasida hosil bо‘ladi, ular asosi maydonining qiyaligi natijasida, ularning turg‘unligi pastroq. Ikkala holatda ham tо‘kilmalar umumiy turg‘anligining buzilishi ularning massivning buzilmagan jisnlari tekisligi bо‘yicha siljishi bilan bog‘langan va kо‘plab omillarga bog‘liq. Ushbu omillarning asosiylari: tо‘kilmadagi materialning taxlanish zichligi, seysmik kuchlarning, vaqtinchalik yuzaki suv oqimlarining ta’siri va h.k..
Turli tipdagi jinslardan iborat bо‘lgan qiyaliklarda tо‘kilmalarning yuzaga kelish sabablari va rivojlinishining keskinligi bir xil emas va bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Tо‘kilmalar kо‘proq sust qum-loyli jinslarda hosil bо‘ladi. Ushbu jinslar keskin tarzda haroratlar tebranishlari, muzlash va erish sikllari, shamol va suv eroziyasi, namlanish va qurib qolish, portlashlar va ishlab turgan jihozlar vibratsiyasining seysmik ta’siri ostida keskin yemiriladi. Kо‘rsatib о‘tilgan jinslar uchun, mustahkamligining pasayishi bilan mineralogik tarkibining о‘zgarishidan iborat bо‘lgan agressiv yer osti va yer yuzasi suvlari va gazlarining ta’siri ostida kimyoviy shamollatish ahamiyatga ega. Qiyalikning ustki qismida jinslarning shamollatish tezligi odatda yuqori bо‘ladi, chunki shamollatish agentlarining faoliyati uchun qulay sharoitlar kо‘proq ikki yalang‘ochlangan tekisliklar bо‘yicha paydo qilinadi: qiyalik tomondan va gorizontal berma tomonidan. Shu sababli qiyalik balandlik bо‘yicha notekis tо‘kiladi, va orqaga dastlabki profilga nisbatan noparallel tarzda qaytadi, va bu uning ustki qismida bо‘rtib turadigan pog‘ona profilining paydo bо‘lishiga olib keladi. Sust qum-loyli jinslarda qiyaliklarning uzoq muddat (25 yil) turishi, uning burchagining dastlabki kattaligiga qaramay, ularning tо‘kilma tabiiy qiyaligi burchagi ostida yotishiga olib keladi.
Jinslarning tо‘kilishi, qiyalik ustki pog‘onaining yemiirilishi hisobiga ham, yuqorida turgan qiyalik jinslarining tо‘kilishidan tо‘kilmaning tо‘Rejaishi natijasida ham bermalar kengligining kamayishiga olib keladi. Yakuniy natijada, karyer bortining umumiy burchagi tо‘kilmalar siniq materiali tabiiy qiyaligi burchagi katta bо‘lsa, unda barcha bermalar tо‘kilgan bо‘ladi, karyerning borti esa bir qiyalik bilan namoyon bо‘ladi.
Qiyalik jinslarida tо‘kilmalarning hosil bо‘lish jadalligi sust qum-loylilarga qaraganda ancha past. Sо‘nggisida tо‘kilmalar hosil bо‘lish tezligi asosan darzlilik darajasiga bog‘liq va karyerning chegaraviy konturida tirgaklar nishablash usuli bilan aniqlanadi. Zamonaviy nishablash usullari qiyaliklar yuzasini darzlarsiz olish imkonini beradi, bu esa tо‘kilmalar hosil bо‘lishini minimumga olib keladi.