3. Kon bosimi dinamik namoyon bо‘lishining shartlari va ularning mexanizmi haqida fikrlar. Tog‘ ‘jinslarining bosimining dinamik namoyon bо‘lishi tabiiy geologik va kon sharoitlarining ma’lum birlashishi sharoitida rо‘y beradi. Ushbu birikmalar juda xilma-xil bо‘lib, bu hodisalarning nafaqat rо‘y berishini, balki ularning kuchliligi va namoyon bо‘lish xususiyatini belgilovchi kо‘plab omillar ta’siri bilan bog‘liq.
Kon bosimining dinamik namoyon bо‘lishi ehtimolini aniqlaydigan eng muhim geologik omillar quyidagilardir:
• etarlicha kuchli va elastik mineral;
Kuchli tom qatlamlarining foydali qazilmalari tomida va tuproqda paydo bо‘lishi;
• qazib olish ishlarining etarlicha katta nisbiy chuqurligi (yuqorida keltirilgan misollardan kelib chiqadigan foydali qazilmalar va atrofdagi turli xil jinslar uchun kritik chuqurlik bir xil emas);
• kon yoki uchastkaning kuchli tektonik buzilishi va disjunktiv buzilishlar va burama qulflar yaqinida kon ishlari.
Tog‘ ‘jinslari bosimining dinamik namoyon bо‘lishini tayyorlaydigan kon omillari orasida, ya’ni ularning paydo bо‘lishiga sharoit yaratadigan eng muhimlari quyidagilardir:
* foydali qazilmalar ustunlarini tashlab kon qazish ishlari;
* Ishlab chiqarilgan maydonning kо‘p sonli tayyorgarlik va miltiq bilan ishlanganligi;
* ishlarni qо‘shni qatlamlarda yoki tomirlarda qolgan ustunlar ostida о‘tkazish;
* kamera-ustunlarni rivojlantirish tizimlaridan foydalanish;
* tutqich va peshtaxtalar yordamida konchilik ishlari; * yuqori stressli ustunlarni qazish;
* qazib olish va portlatish ishlari paytida massiv uchastkalariga qо‘shimcha impulsli yuklar.
Tosh bosimi dinamik namoyon bо‘lishining о‘choqlari ekstremal kuchlanish sharoitida bо‘lgan tog‘ ‘massasining elastik siqish potensial energiyasining yuqori konsentratsiyasi (minerallar ustunlari va asosiy tog‘ jinslari, xususan, tozalash maydonchasiga chiqib ketish; tayyorgarlik ishlarining devorlari va boshqalar).
Toshni vayron qilish jarayonini ochishda muhim rol rolni о‘ynaydigan yuklar о‘ynaydi, ular turli sabablarga kо‘ra - portlashlar paytida elastik tо‘lqin tufayli massivning haddan tashqari tebranadigan qismida paydo bо‘lishi mumkin. Tog‘-kon mashinasining ishchi tanasining mineraliga kirib borishi, osilgan tomning bir qavatidagi katta sinish. Yuzi disjunktiv bezovtalanish yoki mо‘rtlashuv qulfi va hokazolarga duch kelganda, massivning pastki qismidagi stress holatini tezda yaxshilang.
Vujudga kelgan impulsli yuklar oxirgi stress holatida bо‘lgan qismning tezkor sinishi zanjirli reaksiyasiga va tо‘plangan potensial energiyani massaning bir qismini yо‘q qilish, maydalash, almashtirish ishlariga topshirishga olib keladi.
Tosh bosimining dinamik namoyon bо‘lishi uchun katta murakkablik va turli xil sharoitlar tufayli ushbu jarayonlarning har tomonlama ishlab chiqilgan nazariyasi hali mavjud emas.
Qaysi omillar va sharoitlar kon bosimining namoyon bо‘lishining dinamik shakllari paydo bо‘lishiga olib kelishi etarlicha batafsil ma’lum. Shu bilan birga, ikkinchisining mexanizmi haqida, ya’ni buzilish vaqtida minerallar va mezbon jinslar bilan nima sodir bо‘lishi, bu qandaydir fizik jarayonlar kritik holatga olib keladigan va uning rivojlanishining qisqa davrida sodir bо‘ladigan narsalar haqida, bilim kichik va emas. hali ham dastlabki farazlardan chetga chiqib.
Professor I.M.Petuxov kon zarbalari mexanizmi tо‘g‘risida quyidagi ikkita asosiy qoidalarni bayon qildi:
a) kon zarbasi - bu "tog‘ jinsi blogi – foydali qazilma" tizimining turg‘unligi buzulishi;
b) agar ma’lum bir bosimni oshishi natijasida hosil bо‘lgan kuchlanish darajasi haddan tashqari stress holatida bо‘lgan massivning ma’lum bir qismi uchun plastik deformatsiyaning mumkin bо‘lgan maksimal darajasidan oshsa, u holda tosh kо‘tarilishi mumkin.
Keyingi pozitsiya tosh urishining paydo bо‘lishi uchun eng muhim, asosiy shartdir. Ushbu pozitsiyadan kelib chiqqan holda, zaif va juda suv bosgan jinslardan tashkil topgan massivlardagi tosh zarbalarining sabablari aniq bо‘ladi.
Geotektonik jarayonlar sodir bо‘lgan joylarda mineral konlarning rivojlanishi tabiiy tortishish-tektonik stress maydonining о‘zgarishiga va yangi stress maydonining shakllanishiga olib keladi. Bu erda, ishlov berish atrofida massivning kuchlanish holati kо‘pincha gorizontal yо‘nalishda harakat qiladigan kuchlarga (ya’ni tektonik tarkibiy qismga) kо‘proq vertikal (tortishish komponenti) nisbatan kо‘proq bog‘liqdir.
Tog‘ ta’sirining paydo bо‘lishi sharoitlariga yuzning harakat tezligi katta ta’sir kо‘rsatadi. Yuzlar harakati tezligining oshishi bilan massani mos yozuvlar bosimi zonasida yuklanish intensivligi oshadi, elastik deformatsiyaning nisbati oshadi va massaning tо‘satdan mо‘rtlashishi uchun sharoit yaratiladi.
