|
MA’RUZA-33
TOG‘ MASSIVIDA KON BOSIMINING DINAMIK PAYDO BО‘LISHI.
KON ZARBASI.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Kon bosimining dinamik namoyishlari tasnifi.
3. Kon bosimi dinamik namoyon bо‘lishining paydo bо‘lishi shartlari va ularning mexanizmi haqidagi g‘oyalar.
1. Umumiy ma’lumotlar.
Tosh bosimi namoyon bо‘lishining statik shakllari bilan bir qatorda, yuqori samarali zо‘riqish sharoitida, stress holatida ma’lum sharoitlarda bо‘lgan tog‘ ‘jinslarida, massa qismlarining keskin, tо‘satdan yо‘q qilinishi sodir bо‘lishi mumkin. Tabiiy sharoitda zilzilalar er qobig‘idagi bunday dinamik hodisalar bilan bog‘liq. Foydali qazilmalarni qazib olishda bunday toshlar, otish, dinamik pichoqlash, silkinishlar, tog‘ ‘zarbalari, tog‘ tektonik zarbalari, texnogen zilzilalar.
Fizik nuqtai nazardan, barcha dinamik namoyishlar massivning ma’lum hajmidagi tog‘ ‘jinslarining mо‘rt sinishi (yoriqlar shakllanishi) jarayonidir. Qoida tariqasida, dinamik namoyon bо‘lishdan oldin, astar va ustunlarga bosim kuchayadi, va ularni amalga oshirgandan sо‘ng, qо‘shni hududlarda tog‘ ‘jinslari massasi intensivligi oshadi. Ba’zi hollarda dinamik namoyishlar tuproqning shishishi va tog‘ ‘jinslarining konga otilishi bilan birga keladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, kon qazish amaliyotida, yaqin vaqtgacha barcha dinamik hodisalar turli xil turlarni ajratmasdan, tog‘ ‘zarbalari deb nomlangan. Bu barcha ushbu hodisalarning birlashtirilgan jismoniy mohiyatiga bog‘liq, farqlar asosan ajralib chiqqan energiya qiymatlari va hodisalar ta’sir kо‘rsatadigan massivning maydonlari о‘lchamlari bilan bog‘liq.
Tosh bosimining dinamik namoyon bо‘lishining sabablari, shart-sharoitlari va mexanizmlarini о‘rganish va ularni bashorat qilish, oldini olish va lokalizatsiya choralarining samarali usullarini ishlab chiqish geomekaniqaning eng muhim vazifasidir, uning ahamiyati tog‘ qazib olish chuqurligi oshib borishi va tog‘ ‘jinslari hosil bо‘ladigan tog‘ massalarining keskinlik darajasi oshib borishi bilan doimiy ravishda о‘sib boradi. ishlash.
Tog‘ ‘jinslarining bosimining dinamik namoyon bо‘lishi konlarni qazib olishning turli rivojlanish bosqichlarida ma’lum sharoitlarga bog‘liq holda har xil shaklda bо‘lishi mumkin. Ular mineraldan о‘tgan ishlov berishda ham, asosiy jinslarda ham paydo bо‘lishi mumkin. Uyning tomlari ham, tuproqlari ham vayron bо‘ladi. Dinamik namoyon bо‘lish mineral massivning chekka qismida, shuningdek ustunlarda kuzatiladi. Ba’zi hollarda, ular ishlov berilmagan maydonlarda, qazib olinadigan maydonlardan bir yoki boshqa masofada joylashgan ustunlarda, ba’zida hatto ilgari ishlangan gorizontal ustunlarda paydo bо‘ladi.
Dinamik hodisalar ruda konlarini, ayniqsa katta chuqurliklarda о‘zlashtirishda ham namoyon bо‘ladi.
Shiddatli tog‘ ‘zarbalari Pshigram ruda mintaqasida (Chexoslovakiya) bо‘lib, ularda 1800 m chuqurlikda polimetalik tomir konlari rivojlanmoqda.Tog‘li zarbalar Avstriyadagi qо‘rg‘oshin-rux rudalarini, AQShdagi mis konlarida, Kanadadagi mis-nikel va oltin konlarida va boshqalarda namoyon bо‘ladi. Hindistonning Kolar mintaqasidagi dunyodagi eng chuqur oltin konlari va Janubiy Afrikadagi Witwaterrand shaxtalari, bu erda tog‘larning chuqurligi 3400 m ga etgan, juda kо‘p kuchli tog‘ ‘ta’sirlari bо‘lgan.
Dunyo konchilik amaliyotidagi eng kuchli tog‘ ‘zarbalaridan biri va yaqinda texnogen zilzilalar tuz konida sodir bо‘ldi. Ba’zi hollarda kon qazilmalarining vayron bо‘lish maydoni 1–3 million m2 ga etdi. Seysmik effekt tog‘ ‘jinslari ta’sirining epitsentridan bir necha yuz kilometr uzoqlikda kuzatilgan. Masalan, 1958 yilda nomidagi konda tog‘ ‘zarbasi Germaniyadagi Telman Verrah kaliy zavodi Moskva, Turkiya va Ispaniya seysmik stansiyalari tomonidan rо‘yxatga olingan. Kirklend kо‘li (Kanada) tog‘ ‘ta’sirini seysmik stansiyalar 900 km dan kо‘proq masofada sezdilar.
1986 yil yanvar oyida tog‘ ‘zarbasi natijasida Uchinchi Bereznikovskiy kaliy koni (BKRU-3) shaxtasining konida suv toshib ketdi, natijada mina suv ostida qoldi.
1993 yil 25 oktabrda Verxnekame shahrida suv toshqini ostida qolgan BKRU-3 konining epimarkazi janubi-g‘arbida Rixter shkalasi bо‘yicha 4 balli zilzila qayd etildi.
1995 yil 5 yanvarda Solikamsk shahri va uning atrofida 5 balli zilzila sezildi. Bir necha daqiqada 600x700 m2 maydonda er yuzasi 1 va 2-shimoli-sharqiy panellar maydonida 3,0 ÷ 4,5 m chuqurlikka tushdi. Ikkinchi Solikamsk koni kameralararo ustunlar va qatlamlararo shiftlarni qulab tushdi va ularning qulashi 1 million kubometrga yaqin gaz, mahalliy portlashlar va yong‘inlarning paydo bо‘lishi bilan gaz-dinamik hodisalar bilan birga bо‘ldi.
Odatda, massa massasi kuchli elastik jinslardan tashkil topgan massivlarning ta’siriga uchraydi. Biroq, zaif sug‘orilgan jinslarga tosh urish holatlari ma’lum. Shunday qilib, Bavariya jigarrang kо‘mir havzasida 90-130 m chuqurlikda kuchli va о‘rta qalinlikdagi qatlamlarni qazib olishda tog‘ ‘ta’siri, gil, qumli gil, bosimli suv bilan tо‘yingan qumlarda paydo bо‘lgan. Kо‘mir choklarining о‘zi juda kuchli kо‘mir bilan ifodalangan, kо‘pincha kuchli suv bosgan. Hujumlar kо‘mirning otilishi, tuproqning kо‘tarilishi, kuchli havo tо‘lqini, yer yuzida seysmik tebranishlar bilan birga bо‘lgan.
Tog‘ga ta’sir qilish holatlari nafaqat er osti ishlarida, balki Karyerlarda va, shuningdek, etarlicha kuchli jinslar bо‘lgan sayoz chuqurliklarda ma’lum. Masalan, AQShning Vermont shtatidagi marmar toshlarida tog‘ ‘zarbalari. Chet el respublikalarida, yuqorida qayd etilgan Kizelovskiy havzasidan tashqari, Donbass, Kuzbass, Vorkutinskiy, Tkibо‘lskiy, Qizil-Kiy, Shurabskiy kо‘mir konlarida tog‘ ‘zarbalari kuzatilmoqda. Tog‘ ‘zarbalarining dastlabki shakli Krivoy Rog temir javhari havzasida qayd etilgan.
Xibin apatit konlarida va Kola yarim orolining Lovozero konlarida, Toshtaqol, Kounradskiy va boshqa bir qator ruda konlarida tosh bosimining dinamik namoyon bо‘lishi kuzatilmoqda.
Jadvalda. 33.1 sо‘nggi 20 yil ichida Rossiya konlarida sodir bо‘lgan eng kuchli zilzilalarning xususiyatlarini kо‘rsatadi.
Ma’lumotlar jadvalidan quyidagicha. 1999 yil 17 avgustda "Sevredmet" OAJning Umbozero konida texnogen zilzila rо‘y berdi, bu Rossiya shaxtalarida energiya xususiyatlari va er osti shaxtalaridagi oqibatlari jihatidan eng kuchli zilzila. Shaklda 33.1 - yо‘q qilingan ishlov berilgan uchastkaning sxematik rejasi.
33.1-rasm. Umbozero shaxtasida vayron bо‘lgan ishlov berish uchastkasining sxematik rejasi
a - sxematik reja; b - tasavvurlar; 1 - III-14 pastki konlarining qazib olingan maydoni; 2 - ustunlar; 3 - tektonik buzilishlar.
Asosiy zarba 2-smenada tushish paytida yuz berdi. Odamlar yuziga tushirilgan, jabrlanganlar yо‘q. Asosiy zarbadan va bir qator ketma-ketlardan sо‘ng, kon qazish ishlari buzildi, energiya aloqalari uzildi, natijada elektr ta’minoti uzildi; shaxta tо‘liq yopildi va 3,5 oy davomida ishdan chiqdi. Konning bevosita zarari 200 million rubldan oshadi.
Deyarli 3 yil davomida shaxtada tozalash ishlari deyarli amalga oshirilmadi, natijada massivga texnogen ta’sir kо‘rsatilmadi, bu esa elastik energiya zaxiralarining tо‘planishiga olib keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
