Ishlabchiqarishda boshqaruv fakulteti «buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

O‘zgaruvchan xarajatlar - ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdoriga bog‘liq bo‘lib, ularning ko‘payishi yoki kamayishi bunday xarajatlarni ko‘payishga yoki kamayishga olib keladi. Ularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadlarga sarflanadigan yoqilg‘i, elektr energiyasi, ishchilarning ish haqi, shuningdek, asbob uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari kiradi.

O‘zgarmas xarajatlar – mahsulot miqdorining o‘zgarishiga deyarli bog‘liq bo‘lmaydi. Odatda, bunday xarajatlar shartli o‘zgarmaydigan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish ya’ni ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish xarajatlari kiradi.

Ishlab chiqarish xarajatlari turiga qarab quyidagi xarajat elementlari bo‘yicha guruhlanadi. Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan va 1995 yildan amalga kiritilgan hamda 1999 yilda qayta taxrir qilingan “Mahsulot (ish va xizmatlar) ni ishlab chiqarish, mahsulot (ish va xizmatlar) tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagi elementlarga bo‘linadi:

1. Moddiy xarajatlar.

2. Mehnatga xarajatlari.

3. Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari.

4. Asosiy fondlar eskirishi.

5. Boshqa xarajatlar.

Ishlab chiqarish xarajatlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. Xom-ashyo va materiallar

2. Yordamchi materiallar

3. Yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi detallar

4. Yoqilg‘i, elektr energiyasi va boshqa yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari

5. Ehtiyot qismlar

6. Ishlab chiqarish bilan band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi

7. Ish haqidan ajratmalar

8. Texnologik jihozlarni, asbob-uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari

9. Umumishlab chiqarish xarajatlari

Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga ko‘ra bir elementli va kompleks xarajatlarga bo‘linadi. Bir elementli xarajatlar bir turdagi xarajatlardan iborat bo‘ladi. Masalan: xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, ish haqi, amartizatsiya, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar. Kompleks xarajatlar tarkibi bo‘yicha bir nechta turdagi xarajatdan iborat bo‘ladi. Ularga umumishlab chiqarish, ma’muriy va shu kabi xarajatlar kiradi.