«ishlab chiqarishda boshqaruv» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

Soliqlarning turlari va funksiyalari.
Davlat budjeti daromadlar qismining asosiy manbai bo’lib soliqlar hisoblanadi. Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini budjetga jalb qilish shakli bo’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Soliq- davlatning o’z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan moliyaviy mablag’larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan budjetga majburiy to’lovlarni undirish shaklidir.
Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv(o’sib boruvchi), proporsional(mutanosib) va regressiv(kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi.
1.Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
2.Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.
Soliq stavkasi

Progressiv soliq

Proporsional soliq

Regressiv soliq

Daromad hajmi
Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi⁶
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga ko’ra ham turkumlanadi.
Soliq yuki darajasini miqdoran aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlar miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati yoki soliq to’langandan keyingi daromad miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati sifatida ifodalash mumkin:
K_{soliq yuki}=∑ H_x/ P yoki K_{soliq yuki}= DH/ PH
Bu yerda : H_x – aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlarning o’rtacha miqdori;