«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

Kuchli tok o‘tkazadigan apparatlar, turlari
 Lokomotivlarning kuchli tok
o‘tkazadigan   zanjirlaridan  foydalanish   jarayonida   ko‘p  miqdorda  turlicha  elektr
toki   yo‘nalishini   o‘zgartirishlar   sodir   bo‘ladi.   Bu   o‘zgartirishlar   dizelni   ishga
tushirish, harakatlanish tezligini boshqarish, yordamchi mashina va qurilmalarni
ulash va uzish, elektr jihozlarning kerakli ish tartibini o‘rnatish uchun zarurdir. Har
bir o‘zgartirish elektr tokining harakatlanish zanjirini o‘zgartiradi.
Kuchli   tok   o‘tkazuvchi   elektr   apparatlar   katta   tok   o‘tkazuvchi   elektr
zanjirlarni   kommutatsiyasi   uchun   mo‘ljallangan.   Shu   maqsadda   kontaktorlarda
blokirovkaga   oid   kontaktlardan   tashqari   katta   tok   o‘tkazuvchi   kontaktlar   ham
mavjud. Kontaktorlar yordamida elektr jihozlarini masofadan boshqarish amalga
oshiriladi.
Kontaktorlarni   ulashning   o‘rnatilgan   ketma-ketligini   ta’minlash   uchun,
hamda   boshqa   apparat   va   mashinalarga   mos   holda   ishga   tushishini   ta’minlash
132

---

maqsadida   kontaktorlar   blokirovkaga   kontaktlari   bilan   jihozlangan.   Shuni
ta’kidlash   joizki,   katta   tok   o‘tkazuvchi   elektr   apparatlarning   yuritmasi   zaif
apparatlar (rele) yuritmasidan katta farqi 
mavjud. Katta tok o'tkazuvchi kontaktlar bosilishini ta'minlash uchun, agar
kontaktor o'rnatilgan elektr zanjirdagi tok qiymati 10A< I < 300A oraliqda bo'lsa
elektromagnit yuritmali va agar kontaktor o'rnatilgan elektr zanjirdagi tok qiymati
300A<   I   <   1000A   oraliqda   bo'lsa   elektropnevmatik   yuritmalar   qo'llaniladi.
Yuqorida   aytib   o'tganimizdek   pnevmatik   yuritma   shtokining   siljishiga   qarab
diafragmali (5.11. rasm a) yoki porshenli (5.11. rasm b) bo'lishi mumkin.  
5.11-rasm. Pnevmatik yuritmaning sxemalari:
a)diafragmali  yuritma b) porshenli yuritma; 1-ishchi kamera; 2-qopqoq; 3-diafragma; 4-
korpus; 5-shtok; 6-silindr; 7-prujina; 8-porshen; 9-manjeta
Pnevmatik   yuritmalar   ishlash   tartibi   quyidagicha:   prujina   ta’siri   ostida
havoni chiqarish  jarayonida  (diafragma  taranglik kuchi) shtok  bilan  birga-likda
dastlabki  (uzilgan)  holatga  harakatlanadi.  Qo‘zg‘aluvchi   kontaktlar  qo‘zg‘almas
kontaktlardan ajralib zanjirni uzadi. Ishchi kameraga havo kiritilishi bilan, porshen
shtokni siljitadi (yoki shtokni siljitgan holda diafragma egiladi). Shtok apparatning
qo‘zg‘aluvchi kontaktlari bilan bog‘-langan. Porshen (shtok) yurish yo‘li oxirida
oxirida qo‘zg‘aluvchi kontakt-lar ulangan holatda  bo‘ladi. Ba’zi apparatlar ikki
holatli   yurit-malarga   ega,   ya’ni   yuritma   ikkita   tayanch   holatiga   ega.   Birinchi
holatda apparatning bir qancha kontakt birikmalari ulansa, ikkinchi holatda boshqa
133

---

kontakt birik-malari ulanadi. Bunday yuritmalarda ishchi kameradan havo chiqishi,
uning holatini o‘zgartirmaydi, faqatgina ikkinchi kameraga havo uzatil-ganda u
holatini o‘zgartirishi mumkin.