|
Kontakt ulanishning ishi.
Kontakt birikma ishini tavsiflovchi asosiy
ko‘rsatkichlar quyidagilar hisoblanadi:
kontakt qarshiligi;
kontakt bosilishi;
kontakt uzilishi (rastvor);
kontakt siyqalanishi (proval).
120
Kontakt qarshiligi o‘tuvchi kontakt qarshiligi va qoplam yuzasining
qarshiligi bilan aniqlanadi:
R
k
= R
o‘t
+ R
q
,
bu yerda,
R
o‘t
- o‘tuvchi kontakt qarshiligi;
R
q
- qoplam yuzasining qarshiligi.
Kontakt qarshiligi bosilish kuchiga, materialiga, haroratga, tutash yuzalarga
ishlov berish sifatiga va kontakt shakliga bog‘liq. Kontakt materiali kichik
solishtirma qarshilikga ega bo‘lishi, eyilishga chidamliligi yuqori bo‘lishi, yuqori
erish haroratiga ega bo‘lishi va oksidlanishga qarshi turish qobilyati yuqori bo‘lishi
kerak.
Odatda barcha kontaktlar misdan tayyorlanadi, mis oksidlanish xususiyatiga
ega, lekin shu bilan birga misning mustahkamligi va eyilishga chidamliligi yuqori.
Bu katta kontakt bosilishiga imkon beradi va o‘z navbatida kontakt izining yuzasi
oshishiga, natijada o‘tuvchi qarshilikning kamayishiga olib keladi. Bu holatda
kontakt yuzalari qalay bilan qoplanadi. Qalay yumshoq va engil
deformatsiyalanadigan material bo‘lgani uchun o‘tuvchi qarshilikning kamayishiga
olib keladi.
Kontaktlar yuzasidagi oksid qatlami kontakt materiali havo tarkibidagi
kislorod bilan oksidlanishi natijasida yuzaga keladi, oksidlanish jadalligi birinchi
navbatda kontakt materialiga bog‘liq. Odatda, oksid qatlamining solishtirma
qarshiligi kontakt materialining solishtirma qarshiligidan yuqori. Bu esa
kontaktlardan tok o‘tayotganda kontakt elementlarining qizishiga olib keladi va
buning natijasida kontaktlarning erishi, ulardagi yuza shaklining o‘zgarishi,
o‘tuvchi qarshilikning ko‘payishiga olib keladi. Mis kontaktlarda oksid qatlamini
kamaytirish uchun ularga ko‘pincha yumshoq qalay qotishmasi – poluda suriladi.
Poluda kontaktning qarshiligini, kontaktning o‘tuvchi qarshiligini kamaytiradi.
Kumush va uning asosidagi qotishmalar, oksid qatlami hosil bo‘lishiga qarshi
yuqori chidamlikka ega, shu sababli kichik toklarni o‘tkazuvchi apparatlarning
kontaktlari ko‘pincha kumushdan tayyorlanadi. Katta tok o‘tkazuvchi
121
apparatlarning kontakt yuzalari qalay o‘rniga kumush qatlami bilan qoplanadi.
Qo‘zg‘aluvchan kontaktli birikmalarda qoplangan qatlam ish jarayonida edirilib
ketadi, shu sababli ulani oksidlanishdan himoyalash uchun yupqa texnik vazelin
surtiladi.
5.3-rasm. Nuqtali kontakt birikmada kontakt izi
Kontaktlarning bir-biriga tegish joyida prujinaning bikrligi yordamida hosil
qilingan kuch (to‘liq ulangan kontaktorlarda) oxirgi bosish kuchi deb ataladi.
Kontaktlarning dastlabki birikish joyida prujinaning bikrligi yordamida hosil
qilingan kuch boshlang‘ich bosish kuchi deb ataladi. Oxirgi va boshlang‘ich bosish
kuchlari muhim foydalanish ko‘rsatkichlari hisoblanadi, chunki kontaktlarning
qizishi ko‘p jihatdan ohirgi bosish kuchiga, kichraytirilgan dastlabki bosish kuchi
esa kontaktlarning erishiga va bir-biriga yopishib (payvandlanib) qolishiga olib
keladi. Agar dastlabki bosish kuchi katta bo‘lsa, kontaktor yaxshi ishlamaydi va
yakor oraliq holatda qotib qolishiga olib keladi.
Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas kontaktlar ochiq turgan holatida, kontakt
yuzalari orasidagi eng qisqa masofa kontaktlar uzilishi (rastvor) deyiladi (5.4. -
rasm). Uning qiymati S elektr apparatlarning texnikaga oid ma’lumotlarida
keltiriladi.
122
5.4-rasm. Kontaktlar uzilishi (rastvor)
Kontaktlar uzilishi kontaktlar orasida zarur havo yoki vakuum
izolyatsiyasini hosil qiladi. Kontaktlar uzilishining qiymati katta bo‘lsa, normal
bosish kuchi va kontaktlar sirtini ishqalanishini ta’minlamaydi, kontaktlar
uzilishining kichik qiymati esa kontaktlar orasida elektr yoyi hosil bo‘lishiga olib
keladi.
5.5-rasm. Kontaktlar uzilishi
Kontaktlar ulanish jarayonida ularning bir-biriga nisbatan sirpanishi va
sirg‘anish yuzaga keladi (5.5 - rasm). Sirapanish yuzadagi oksidlangan qatlamga
zarar etkazadi (5.5. - rasm kontaktlar 1 nuqtadan 3 nuqta tomon xarakatlanganda),
sirg‘anish esa kontaktlar ishchi nuqtasini ulanish va uzilish joyidan uzoqlashtiradi.
Bu kontaktlarning birikish nuqtasidan chetki ishchi holatigacha bo‘lgan yeyilishni
kamaytiradi va kontaktlarning jipslashishi deyiladi.
Jipslashish jarayonida bir vaqtning o‘zida ikkita masala echiladi:
1)
oksid qatlamiga zarar etkaziladi va kontakt yuzalari silliqlanadi;
2)
kontaktlarning chetki holatiga mos keladigan ishchi yuzalari, ulanish
jarayonida ularning dastlabki tegish nuqtasidan siljib ketadi.
Bunda kontaktlar bir-biriga tekkandan so‘ng to‘liq ulanish holatigacha
123
qo‘zg‘aluvchai kontakt qo‘zg‘almas kontakt yuzasi bo‘yicha sirpanadi, kontakt
dastagi esa ma’lum masofaga siljiydi va kontakt ushlagichidan suriladi.
Qo‘zg‘aluvchan kontakt tizimini yaxshi jipslashishini ta’minlash uchun
shunday loyihalashtirish kerakki, kontaktlar bir-biriga tegishi boshlangandan
so‘ng, kontaktlar harakatlanishi davom etishini ta’minlash zarur. Kontaktlar bir-
biriga tekkandan to‘liq ulanish amalga oshguniga qadar qo‘zg‘aluvchi kontakt
qo‘zg‘almas kontakt yuzasida sirg‘anadi va sirpanadi. Kontakt richagi (yakor)
ma’lum masofaga siljiydi va kontakt ushlagichdan uzoqlashadi. Agar to‘liq ishga
tushgan apparatdan qo‘zg‘almas kontaktni olib qo‘yilsa, u holda qo‘zg‘aluvchi
kontakt richag va kontakt ushlagich bir-biriga tekkunicha harakatlanadi. Bu masofa
proval deyiladi- Sp (5.6. - rasm).
5.6-rasm. Kontaktlar provali
Jipslashishdan tashqari, proval kontaktorni eyilgan kontaktlar bilan ruxsat
etilgan chegarada ishlashini ta’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
