-
Kasb ta’limi (5310600
-
Yer usti transport tizimlari va ularning
ekspluatatsiyasi (lokomotivlar)) ta’lim yo’nalishlari bakalavriat talabalari va
professor-o‘qituvchilar uchun mo’ljallangan.
В учебники описаны принципы работы электрической передачи
постоянного и переменно-постоянного тока, приведена конструкция тяговых
и вспомогательных электрических машин, аккумуляторных батарей и
электрических аппаратов локомотивов. А также приведены сведения о
электрических схемах локомотивов.
В учебнике использовалась информация из зарубежной литературы.
Учебник предназначен для студентов бакалавриата и преподавателей
направлений образования 5310600 - Наземные транспортные системы и их
эксплуатация (локомотивы), 5111000 - Профессиональное образование
(5310600-Наземные транспортные системы и их эксплуатация (локомотивы)).
The textbook describes the principles of operation of electric transmission of
direct and alternating-direct current, the design of traction and auxiliary electrical
machines, batteries and electrical apparatus locomotives. And also provides
information about the electrical circuits of locomotives.
The textbook used information from foreign literature. The textbook is
intended for undergraduate students and teachers of education 5310600-Land
transport systems and their operation (locomotives), 5111000 - Vocational
education (5310600-Land transport systems and their operation (locomotives)).
Kirish
2
Lokomotivlarning energetik zanjiri deb lokomotivga keladigan energiyani
poezdni harakatlanishi uchun foydalaniladigan mexanik energiyaga aylantirib
beruvchi agregatlar kompleksiga aytiladi. Zamonaviy lokomotiv texnik jihatdan
murakkab obyekt bo‘lib, o‘z tarkibida mexanik va elektr jihozlarni jamlagan.
Teplovozning birlamchi dvigateli sifatida dizel keladi.
Dvigateldan g‘ildirak juftligiga harakatni uzatish uchun qo‘llaniladigan
qurilmalar kompleksi quvvat uzatish qurilmalari deyiladi.
Eng sodda quvvatni uzatish qurilmasi bu dizel tirsakli valini bevosita
g'ildirak juftligiga ulab qo'yish hisoblanadi, lekin buni amalda imkoni yo'q, chunki
dizelni tavsifi teplovoz tortuv tavsifiga qo'yiladigan talablarga javob bermaydi.
Dizelga faqat silindrlarda yoqilg'ini o'z -o'zidan yonishini taminlovchi
tirsakli valining ma'lum bir aylanishlar chastotasida yuklanish berish mumkin.
Dizelga yuklanish berish mumkin bo'lgan eng kam tirsakli valning aylanishlar
chastotasi n
min
nominal aylanishlar chastotasining n
nom
1/3 qismiga teng deb
hisoblanadi. (1-rasm) . Dizel validagi quvvat N
d
valining aylanishlar chastotasiga
proporcional bo'lib, aylanishlar chastotasi nominal qiymatdan ortirilsa bu
qonuniyat silindrlarni toza havo bilan to'ldirilishini yomonlashishi hisobiga
buziladi. Dizel validagi burovchi moment M
d
o'rtacha samarali bosimga p
e
proporcional bo'lib cikl davomida yoqilgini berilishi o'zgartirilmasa valning
aylanishlar soniga bog'liq bo'lmaydi.
Dizel vali g'ldirak juftligiga bevosita ulanganda teplovozning tortuv tavsifi
dizel validagi momentning aylanishlar soniga bog’liqlik grafigi kabi bo'ladi. (2-
rasm 2 egri chiziq) bunda poezdni joyidan qo'zg’alishi va tezikni oshirish imkoni
bo'lmaydi. Dizelning to'liq quvvatidan faqat hisoblangan eng katta kritik nuqtada
foydalaniladi, qolgan hollarda dizel to'liq quvvatda ishlamaydi. O'zgaruvchan
profilda harakatlanayotgan poezd uchun lokomotiv tortish kuchini keng ko'lamda
o'zgartirish talab etiladi. Dizelni yuklash shartidan lokomotivni tortish tavsifi ya'ni
tortish kuchini tezlikka teskari mutanosibligi ideal hisoblanadi. (2-rasm 1 egri
chiziq). Ushbu tavsifni amalga oshirish uchun lokomotivning energetik zanjiriga
3
dizel tirsakli vali va g’ildirak juftligi orasiga qo'shimcha zveno uzatma kiritilishi
lozim.
1- rasm. Dizel tavsifi
2- rasm. Teplovozni tortish tavsifi
Avtonom lokomotivlarda (teplovozlar, gazoturbovozlar, avtomotrisalar va
x.k.) elektr, gidravlik va mexanik usuldagi quvvat uzatish vositalaridan
foydalaniladi.
Lokomotivlarda g‘ildirak juftligini harakatga keltirish uchun dizel-generator
qurilmasi yordamida energiyani bosqichma-bosqich o‘zgarishi amalga oshiriladi.
Teplovozlarda yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi tirsakli valni harakatga
keltiruvchi mexanik energiyaga aylantiriladi, tirsakli val tortuv generatorining
valiga mufta orqali ulanib, tortuv generatori yakorini aylanishiga olib keladi.
Tortuv generatori ishlab chiqargan elektr energiya bilan tortuv elektr dvigatellarini
ta’minlaydi, tortuv elektr dvigatellari esa o‘z navbatida tishli reduktor orqali
g‘ildirak juftligini harakatga keltiradi.
Teplovozlarda tortuv generatorlari, tortuv elektr dvigatellari, hamda
yordamchi elektr qurilmalar (masalan, ventilyator, kompressor, suv nasosi, moy
nasosi va past bosimli yoqilg‘i tizimining elektr dvigatelari) kabi elektr mashinalar
qo‘llaniladi.
Bundan tashqari elektr mashinalar avtonom bo‘lmagan harakat tarkibida
ham keng qo‘llaniladi (elektrovozlar, elektrpoezdlar, metropolitenning motor-
4
vagonlari).
O’zgarmas tokda ishlovchi elektrovozlarda elektr energiya kuchlanishi 3000
V bo‘lgan kontakt tarmog‘idan tortuv elektr dvigatellarini ta’minlaydi. Agar
o’zgarmas tokda ishlovchi elektrovozlarda o‘zgaruvchan tokda ishlovchi
dvigatellar qo‘llanilgan bo‘lsa u holda o’zgarmas tokni o‘zgaruvchan tokga
o‘zgartirish uchun invertorlar qo‘llaniladi.
O‘zgaruvchan tokda ishlovchi elektrovozlarda kontakt tarmog‘idan elektr
energiya (kuchlanishi 27000 V) tortuv transformatoriga uzatiladi va kuchlanish
1200 V gacha kamaytiriladi. So‘ngra elektr energiya elektr dvigatellarga uzatilib
reduktor yordamida g‘ildirak juftliklarini harakatga keltiradi. O‘zgaruvchan tokda
ishlovchi elektrovozlarda o’zgarmas tok elektr dvigatellarida qo‘llanilsa, u holda
o‘zgaruvchan tokni o’zgarmasga o‘zgartirish uchun to‘g‘irlagichlar qo‘llaniladi.
Elektr yordamida harakatlanuvchi harakat tarkibida tortuv generatorlari,
tortuv elektr dvigatellari, yordamchi generatorlari (boshqarish zanjirini, yoritish
zanjirini, akkumulyator batareyalarini zaryadlash zanjirlarini ta’minlash uchun) va
turli yordamchi elektr qurilmalar (ventilyatorlar va kompressorlarning dvigatellari)
qo‘llaniladi.
Bundan tashqari elektrovozlarda energiyani bir turdan boshqasiga o‘zgartirib
beruvchi turli xil o‘zgartirgichlardan foydalaniladi. Bunday apparatlarga
o‘zgaruvchan tokda ishlovchi elektrovozlarning elektr qurilmalari misol bo‘la
oladi.
5
Do'stlaringiz bilan baham: |