Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот

9.4 -жадвал
«Турон» ОАЖнинг 2004 йилги харажатлар суммасига
реализация ҳажми ва харажат даражаси ўзгаришининг
таъсир ўтган йилга нисбатан ҳисоби.
(сумма – минг сўмда)

Кўрсаткичлар	2004 й	2004й.	Фарқи (+,-)	Омиллар ўзгариш ҳисобига
				Реализа-ция ҳажми	Харажат даражаси
Товар, маҳсулот, иш, хизмат сотишдан тушум	9951	16428	6477
Сотилган маҳсулот, товар, иш хизматларнинг таннархи – суммада Даража, тушум сумма-сига нисбатан %да	6947 69,812	11427 69,558	4480 -0,254	4522	-42
Тижорат харажатлари суммада Даража, тушум сумма-сига нисбатан %да	40 0,402	43 0,262	3 -0,140	26	-23
Бошқарув харажатлари	1616	1425	-191	-	-191
Асосий фаолият бўйича харажатлар ЖАМИ	8603	12895	4292	4548	-256
Операцион харажатлар	1200	1995	+795		+795
Реализацияга таалуқли бўлмаган харажатлар	821	102	-719		-719
Фавқулотда харажатлар	-	-	-	-	-
Жами харажатлар	10624	14992	4368	4548	-180

Ҳисоблаш учун маълумотларни «Фойда ва зарарлар тўғрисида»ги 2-шакл, яъни молиявий ҳисоботдан оламиз. Шунинг билан бирга харажатларни ўзгарувчи ва шартли доимий харажатларга бўлинишини ҳисобга олиш керак. Ўзгарувчи харажатларга «сотилган товарлар, маҳсулот, иш, хизмат таннархи»ни ва «тижорат харажатлари»ни киритиш мумкин. Доимий харажатларга (ишлаб чиқариш ҳажмига ва маҳсулот реализациясига тобе бўлмаган) қуйидагилар киради: «Бошқарув харажатлари», «Реализацияга тааллуқли бўлмаган харажатлар» ва «Фавқулодда харажат»лар.

Ўзгарувчи харажат моддалари юқорида таъкидланганидек ишлаб чиқарилган ва реализация қилинган маҳсулот ҳажмига тобе бўлиб, уларнинг ўзгаришига мувофиқ равишда ўзгаради.
Ўзгарувчи моддалар суммасига реализация қилинган маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун реализация қилинган товарлар суммасининг фарқини сотилган товар, маҳсулот, иш, хизматларнинг таннархини базис даражасига кўпайтириш керак. Ҳисоб қуйидаги формула орқали амалга оширилади:
∆ Хар = (Реал _{ҳақ. сотил} – Реал _{базис сотил} ) . Дар _{базис ҳар}
Бунда: Δ Хар – харажатлар сўммасининг фарқи;
Реал _{базис сотил} - базис даврида реализация қилинган маҳсулот
сўммаси;
Дар _{базис хар} - базис давридаги харажат даражаси.
Ушбу жадвал маълумотларидан кўринадики, «Турон» ОАЖ «Сотилган маҳсулот товар, иш, хизмат» моддаси бўйича 2004 йили ўтган йилга нисбатан 4480 минг сўм маблағ кўп сарфлаган. Реализация қилинган маҳсулот ҳажми ошиши натижасида харажатлар 4522 минг сўмга кўпайган (6477.69, 812 : 100). Бошқа факторлар ишлаб чиқариш харажатларининг камайишига сабабчи бўлган.
Харажатлар даражасини ўзгариши (бошқа факторлар) таъсирини аниқлаш учун ҳисобат даврида реализация қилинган маҳсулотнинг ҳақиқий сўммасини харажатлар даражалари айирмасига (Дар_{хақ.хар}– Дар _{баз хар} кўпайтириш керак. Бу қўйидаги формулада акс эттирилди:
Хар = Реал _{ҳақ сотил} . (Дар _{хақ хар}) : 100

«Турон» ОАЖда ишлаб чиқариш харажатлари даражасининг пасайиши натижасида уларнинг сўммаси 45 минг сўмга камайган (11427.(69,558 –69, 812):100). Шундай қилиб, ҳисобат даврининг ўтган йилга нисбатан сотилган маҳсулот таннархи 4480 минг сўмга кўпайган (абсолют четланиш). Бу қўйидагилар ҳисобига амалга ошган:

• 
  Маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш ҳажмининг ошиши, бу харажатларни 4522 минг сўмга кўпайтирган;
  
• 
  Харажатлар даражасининг камайиши, бу харажатларни 42 минг сўмга камайтирган.
  

Шундай қилиб, бу иккала омилнинг таъсири ҳисобат давридаги ишлаб чиқариш харажатларининг ўтган йилга нисбатан умумий фарқига тенг бўлади.
(4480 + 42 = 4522 минг сўм).
Худди шундай ҳисоб «Тижорат харажатлари» моддаси бўйича ҳам амалга оширилди.
«Доимий» харажатлар гуруҳига маҳсулотни реализация қилиш ҳажми таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун улар бўйича харажатлар сўммасини ўзгаришга тежаш режаси, хом ашё ва материалларнинг нархи ўзгариши, хизмат тарифлари, хизмат кўрсатувчи ва бошқарув ходимларининг маошини ўзгариши каби омиллар таъсир кўрсатади.Уларнинг ўтган (базис) даврга нисбатан четланиши тўғридан тўғри корхонанинг харажатлар сўммасида ўз аксини топади.
Шундай қилиб, корхона харажатининг ўтган йилга нисбатан 5520 минг сўмга ошишига қўйидагилар ўз таъсирини кўрсатган;

• 
  Маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш хажмининг ошиши харажатлар сўммасини 4548 минг сўмга кўпайтирган (4522 + 26);
  
• 
  Сотилган маҳсулотларнинг таннарх даражасини пасайиши харажатлар сўммасини 42 минг сўмга камайтирган;
  
• 
  Тижорат харажатлар бўйича тежамкорлик харажатларни 23 минг сўмга камайтирган;
  
• 
  Бошқарув харажатларининг камайиши умумий харажатларни 191 минг сўмга камайтирган;
  
• 
  Операцион харажатларнинг кўпайиши харажатларни 795 минг сўмга ошишига олиб келган;
  
• 
  Реализация қилиш билан боғлиқ бўлмаган харажатларининг камайиши харажатларни умумий сўммасини 719 минг сўмга камайтирган.
  

Кейинчалик бу омилларнинг ҳар бирини ўрганиб чиқиш лозим, маблағларни тежаб сарфланиши ва камайтирилиш имкониятлари ва сабаблари аниқланиб улар бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқилиши ва бошқарув қарорлари қабул қилиниши керак.