Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот

Харажатлар таркиби уларнинг умумий суммаси таркибидаги алоҳида харажат турларининг улушини аниқлаш билан бирга хом ашё ва материаллар ишлатиладиган, автоматлаштирилган, меҳнат ва механизация даражаси юқори бўлган корхоналарнинг материалталаблигини ва меҳнатталаблигини таҳлил қилиш учун зарурдир. Харажатлар таркибининг ўзгаришини ўрганиш келгуси давр харажатлари таркибини яхшилаш ва уларнинг самарадорлигини ошириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлади.
Харажатлар таркибини аниқлаш учун маълумотлар молиявий ҳисобатнинг «Даромадлар ва зарарлар ҳақида ҳисобат» 2-шакл, «Бухгалтерия балансига илова» 5-шакллардан, шунингдек, «Ишлаб чиқариш харажатлари ҳақида хисобат» статистик ҳисобатдан олинади.
Харажатлар таркиби ҳисобининг усули «Турон» ОАЖ нинг 2004 йилги кўрсаткичларини ўтган йил кўрсаткичларига нисбати мисолида кўриб чиқамиз (9.1-жадвал).
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, харажатларни умумий суммасини ошиши бир йилга 5520 минг сўмни ташкил қилган. Харажатларнинг умумий сўммаси таркибида реализация қилинган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи 6,8% га ошган ва у 66,9% ни ташкил қилган. Бошқарув харажатларига улуши 5,7% га тушган ва жами харажатларнинг 8,3% ни ташкил қилган. Жами харажатларнинг катта қисмини операцион харажатлар ташкил қилган-11,7% ва тўланган даромад солиғи-12,3%. Ҳисобат даврида бу харажатлар суммаси ҳам кўпайган.
9.1 – жадвал
«Турон» ОАЖ харажатлар таркибининг 2004 йилдаги ўзгаришини йилга нисбатан ҳисоб-китоби.

№	Кўрсаткичлар	2003 йил		2004 йил		Фарқи (+-)
		Сўмда	фоизда	Сўмда	Фоизда	Сўмда	Фоизда
1	Сотилган маҳсулот (иш, хизмат) ларнинг таннархи	6947	60,1	11427	66,9	+4480	+6,8
2	Тижорат харажатлари	40	0,3	43	0,2	+3	- 0,1
3	Бошқарув харажатлари	1616	14,0	1425	8,3	-191	-5,7
4	Операцион харажатлар	1200	10,4	1995	11,7	-795	+1,3
5	Реализациядан ташқари харажатлар	821	7,1	102	0,6	-719	-6,5
6	Даромад солиғи ва шунга ўхшаш мажбурий тўловлар	943	8,1	2095	12,3	+1152	+4,2
7	Фавқулодда харажатлар	-	-	-	-	-	-
8	Жами	11567	100	17087	100	+5520

Умуман олганда ҳисобат даврида харажатлар таркиби яхшиланган, бу эса маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш билан боғлиқ бўлган харажатлар улуши ҳисобига амалга оширилган.

Харажатлар даражаси бу тайёр, товар ёки сотилган маҳсулот бир сўмига тўғри кеадиган харажатлардир. Бу харажатлар самарадорлигини, динамикасини ва уларнинг нисбий фарқини ҳисоблаш учун зарур бўлади. Харажатлар даражаси (Хд) асосий фаолият харажатларини (Афх) сотилган маҳсулот ҳажми (М) га нисбати билан аниқланади.