Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот

Хд =Афх : М.100
Ишлаб чиқариш харажатлари даражасини ҳисоблаш учун маълумотлар 2 – шакл « Молиявий натижалар тўғрисида»ги ҳисобатдан олинади.
Харажат даражасини уларнинг турлари бўйича ўзгаришини аниқлаш учун қуйидаги жадвал тузилади (9.2-жадвал).
Ушбу жадвал маълумотлари асосида харажатлар самарадорлигининг ўзгариши рўй берганлиги хулосалар қилиш мумкин. Ҳисобат даврида харажатлар даражасининг камайиши реализация қилинган маҳсулотнинг бир сўмига тўғри келадиган харажат миқдорининг камайганлигини билдиради. Бу эса ўз
9.2 – жадвал
«Турон» ОАЖнинг2004 йилги хўжалик фаолияти харажатлари даражасини ўтган йилга нисбатан, ҳасоб-китоб қилиш
(сўмма – минг сўмда, даражаси - сўммасига нисбатан % да)

№	Кўрсаткичлар	2003 йил		2004 йил		Фарқи (+,-)
		сўм-маси	дара-жаси	сўм-маси	дара-жаси	сўм-мада	даражада
1.	Сотилган маҳсулот (иш, хизматлар)нинг таннархи	6947	69,8	11427	69,6	4480	-0.2
2.	Тижорат харажатлари	40	0,4	43	0,3	3	-0,1
3.	Бошқарув харажатлари	1616	16,2	1425	8,7	-191	-7,6
4.	Асосий фаолият харажат-ларининг жами	8603	86,4	12895	7,8	4292	-7,9
5.	Операцион харажатлар	1200	12,1	1995	12,1	-795	-
6.	Реализациядан ташқари харажатлар	821	8,3	102	0,6	-719	-7,7
7.	Даромад солиғи ва бошқа мажбурий тўловлар	943	9,5	2095	12,8	1152	3,3
8.	Фавқулодда харажатлар	-	-	-	-	-	-
9.	Маҳсулот (иш, хизмат) сотишдан тушум	9951	х	16428	х	6477	Х

навбатида маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш ва реализация қилиш бўйича маблағ тежалганлигини кўрсатади.

Бизнинг мисолимизда корхонанинг асосий фаолияти бўйича харажатлар даражаси ўтган йилги реализация қилинган маҳсулот суммасига нисбатан 7,9 % га камайган, яъни реализация қилинган маҳсулотнинг ҳар бир сўмидан ўтган йилга нисбатан 7,9 тийин тежалган. Реализациядан ташқари харажатлар даражаси –7,7 тийин тежалган. Бу эса фойда сўммаси ва рентабеллик даражасини оширишга олиб келадиган асосий омиллардир. Даромад солиғи ва шунга ўхшаш мажбурий тўловлар ўтган йилга нисбатан нафақат сўммада балки реализация қилинган маҳсулотнинг ҳар бир сўмига нисбатан ҳам ошган. Бу реализция қилинган маҳсулот сўммасига нисбатан 3,3 % ни ташкил қилади. Бу эса корхона рентабиллигининг пасайишига албатта таъсир қилмасдан қолмайди.
Шундай қилиб, харажатлар даражаси корхона харажатлари самарадорлигини характерловчи энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади.
Харажатлар динамикаси харажатлар сўммаси ва даражасини ўтган ва базис даврига нисбатан ўзгаришини характерлайди. У мутлоқ ва нисбий фарқларда ўсиш суръатида кўпайиш тезлиги каби кўрсаткичлар билан аниқланади.
Масалан, реализация қилинган маҳсулотлар иишлаб чиқариш таннархи 2003 йили 6947 минг сўммани, 2004 йили 11427 минг сўмни ташкил қилган. Харажатларнинг мутлоқ кўпайиши 4480 минг сўмни (11427-6947), ўсиш суръати – 164,5% (11427:6947х100) ни, кўпайиш тезлиги – 64,5% (1645-100)ни, ташкил қилган кўрсаткичнинг кўпайиши 69,5 минг сўмни ташкил қилганлиги унинг мутлоқ моҳиятини белгилаш учун ҳам асос бўлади. Бизнинг мисолимизда харажатларнинг 1,0% га кўпайиши (ёки камайиши) ўтган йилга нисбатан харажатларни 69,5 минг сўмга ўзгариши мумкин.
Харажатлар динамикасини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлилчилар ва аудиторларга тўғри хулоса чиқариб, тегишли тавсияларни ишлаб чиқиш имконини беради. Менежерлар учун харажатларни камайтириш ва тежаш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Харажатлар динамикасини ўрганишда даромадлар умумий суммасини, соф тушумни ва харажатларнинг умумий миқдори ўзгариш суъратини солиштириш зарур. Даромадлар ўсиш суръатининг харажатларга нисбатан баландлиги фойда ва рентабелликни ортишини кўрсатади, яъни бу корхона фаолияти самарадорлигининг ошганлигидан далолат бероади.
Харажатларнинг мутлоқ фарқи ҳақиқатда қилинган харажатларни бизнес-режа ёки базис даври маълумотлари билан солиштириш орқали ҳисобланади. Бу кўрсаткич асосида қилинган харажатларнинг миқдор жиҳатдан ўзгариш ҳақида хулоса қилинади, масалан, неча суммага бутун харажатлар ёки уларнинг турлари бўйича ошганлиги айнан шу йўл билан аниқланади.
Харажатлар ўзгаришини аниқроқ ифодалаш учун уларнинг нисбий четланишини ҳисоблаш зарур, яъни базис даври ёки бизнес-режага нисбатан харажатлар бўйича тежалишини ёки ортиқча сарф қилинишини аниқлаш лозим бўлади.
Нисбий фарқ ишлаб чиқариш таннархи даражасини аниқлаш билан ҳисобланади.
Харажатлар бўйича тежаш ёки ортиқча сарф қилинганлигини, яъни харажатларни нисбий фарқларини аниқлаш учун харажатларни ҳақиқий ва базис давр даража кўрсаткичлари орасидаги фарқни ҳақиқатда реализация қилинган маҳсулот суммасига кўпайтириш йўли билан аниқлаш мумкин.
Δ Хар _ас.фао =(Дар _{хақ. хар} -Дар) . Реал хақ _{баз. хар}
Бунда: Δ Хар _{ас. фао.} - харажатларни нисбий фарқи
(тежам ёки ортиқча сарф);
Дар _{хақ. хар} - харажатларнинг ҳақиқий даражаси;
Дар _{баз. хар} – харажатларнинг асос давридаги даражаси;
Реал _ҳақ - ҳисобат даврида ҳақиқатда реализация қилинган маҳсулот сўммаси.
Бу формуланинг қўлланилишини «Турон» ОАЖ мисолида кўрамиз (9.3–жадвал).