406
qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun yaroqli yerlarning tabiatan
cheklanganligi va ularni keskin ko‘paytirish imkoniyatlarining
chegaralanganligi singari qishloq xo‘jaligini ekstensiv yo‘l
orqali
rivojlantirish imkoniyatlari ham cheklangan. Bundan tashqari, ekstensiv
yo‘l orqali rivojlantirish ishlab chiqarish omillaridan samarali
foydalanishni
ta’minlamaydi.
Shu
bilan
birgalikda
dunyo
mamlakatlarining rivojlanish tarixi tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qishloq
xo‘jaligini
rivojlantirishning
samaraliroq
shakli
bo‘lgan
intensivlashtirish muhim o‘rin tutadi.
Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning intensiv yo‘lida mahsulot
ishlab chiqarishning o‘sishi sifat omillari evaziga amalga oshadi, ya’ni
ishlab
chiqarish
resurslaridan
samarali
foydalanish,
ilg‘or
texnologiyalar, fan-texnika taraqqiyoti natijalari,
ishlab chiqarishni va
mehnatni tashkil etishning zamonaviy usullarini joriy etish orqali amalga
oshiriladi.
Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning intensiv yo‘li rivojlanishning
ekstensiv yo‘lini inkor etmaydi. Imkoniyatlar mavjud bo‘lgan ayrim
hududlarda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning ekstensiv
shaklidan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ekin maydonlarini
kengaytirishda ekologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatmaslikka e’tibor berish
lozim. Bunda o‘rmonlarning kesilishi, yer erroziyasi va boshqa shu kabi
salbiy holatlar yuz berishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. XX asrning 50-60-
yillarida O‘zbekiston Respublikasi hududida katta maydonlarning
o‘zlashtirilishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo daryolaridan olinadigan
suv miqdori keskin ko‘paydi va natijada global ekologik muammolardan
biri – Orol dengizi muammoasini keltirib chiqardi.
Bu kabi ekologik
muammolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymagan holda qishloq
xo‘jaligini rivojlantirishning ekstensiv shaklidan foydalanish lozim.
Amalda bu ikki yo‘l ishlab chiqarishning rivojlanishida bir-birini
to‘ldirib, pirovardida umumiy iqtisodiy samardorlikning ortishiga olib
keladi. Ular yagona xo‘jalik faoliyatiga xos usullar bo‘lib, bir vaqtning
o‘zida iqtisodiy o‘sishda ham miqdoriy (ekstensiv), ham sifat (intensiv)
jihatlari mavjud bo‘ladi, ammo ularning nisbati har xil mutanosiblikda
bo‘ladi.
407
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning intensivlashtirish
nazariyasi
avvalom bor yer xususiyatini hisobga olish, uni qishloq xo‘jaligida
asosiy ishlab chiqarish vositasi ekaniga asoslanadi. Ma’lumki yerning
asosiy
vosita
sifatida
muhim
xususiyatlaridan
biri
uning
cheklanganligidir. Yerning cheklanganligi o‘z navbatida qishloq
xo‘jaligini
intensivlashtirishni
taqozo
etadi.
Qishloq
xo‘jaligi
mahsulotlari
ishlab
chiqarishni
qo‘shimcha
yer
maydonlarini
o‘zlashtirish orqali ko‘paytirish imkoniyatlari cheklanganligi mavjud
yerlarning sifatini yaxshilash, ulardan samarali
foydalanish zaruriyatini
keltirib chiqaradi.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2021-yil 1-yanvar
holatiga respublikamizning doimiy aholisi soni 34,5 mln. kishini tashkil
qilmoqda va 2020-yil 1-yanvar holatiga nisbatan 653,7 ming kishiga
yoki 1,9 foizga ko‘paygan. Mamlakatimiz aholisi 2020-yining har oyida
o‘rtacha 54,5 ming kishiga, har bir kunida esa o‘rtacha 1,8 ming kishiga
oshgan. Aholi sonining ortishi oziq-ovqatga bo‘lgan talabning ham
o‘sishiga olib keladi. Bundan tashqari, mamlakatimiz iqtisodiyoti
yuksalib borishi bilan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini xomashyo sifatida
ishlatadigan sanoat korxonalari soni va ularning ishlab chiqarish
quvvatlari ham ortib bormoqda. Ushbu holatlar qishloq xo‘jalik
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini barqaror ko‘paytirib borishni talab
etadi.
Ammo
suv taqchilligi, ekin maydonlarining cheklanganligi talab
darajasidagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda jiddiy
to‘siq bo‘lishi ham ta’kidlanmoqda.
Bunda muammoning yechimi –
qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini intensiv rivojlantirishdir.
Qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish masalalarini o‘rganishda
intensivlik, intensivlashtirish darajasi va intensivlashtirishning iqtisodiy
samaradorligi tushunchalarini bir-birdan ajratish lozim.
Intensivlik – bu qishloq xo‘jaligi va uning ayrim tarmog‘ining
ma’lum vaqt ichida ishlab chiqarish vositalari bilan qay darajada
ta’minlanganligini aks ettiradi. Qishloq xo‘jaligi korxonalari ishlab
chiqarish vositalari bilan qanchalik yetarli darajada ta’minlangan bo‘lsa,
ularda ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish bo‘yicha
imkoniyatlar,
ya’ni intensivlik shunchalik yuqori bo‘ladi. Xo‘jalik toifalari bo‘yicha
408
mavjud asosiy qishloq xo‘jaligi texnikalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar
18.1-jadvalda keltirilgan.
18.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: 
