Iqtisodiyot nazariyasi

Soliq siyosati, tizimi va ularning funksiyalari, elementlari

Soliq siyosati - davlatning ichki siyosatining ajralmas bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq sohasidagi faoliyatidir. Davlat soliq tizimi qanday soliqlarning joriy qilinishini, ular o’rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni belgilab beradi.

Ma’lumki, yer yuzidagi har bir mamlakat o’zining ichki siyosati mavjud. Shunday ichki siyosatlardan biri bu – soliq siyosati. Aynan soliq tizimi esa soliq siyosatining asosini tashkil etadi.

Soliq tizimi – bu davlat tomonidan o’rnatilgan barcha soliqlar, yig’imlar va boshqa budjetga undiriladigan majburiy to’lovlar majmuasi, ularning shakli va tuzilish usullarini tashkil etadi. Bundan kelib chiqadiki, soliq tizimi mamlakatning markazlashgan budjetiga kelib tushgan soliq va yig’imlar yig’indisi ekanligini bildiradi va ular yagona mohiyatga ega, ya’ni “majburiy xarakterga ega bo’lgan munosabat” ligini anglatadi.

Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, uning stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Soliq stavkasi – soliq solinadigan bazaning o’lchov birligiga nisbatan hisoblanadigan foizlardagi yoki qat’iy summadagi miqdorni ifodalaydi. Iqtisoodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yor tushuniladi.

Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progessiv (o’sib boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi (1.2.1 – ilova).

• 
  Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
  
• 
  Daromad hajmi o’sib boriishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
  
• 
  Daromad hajmi o’sishi borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.
  

Progressiv soliqlar

Soliq

stavkasi

Proporsional soliqlar

Regressiv soliqlar

Daromad Hajmi

1. 
   – rasm. Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi